Mustafa Sami (ö. 1855)-Avrupa risalesi
1- Avrupa uygarlığının üstünlüğünün başlıca nedeni müspet bilimlerin ilerlemesidir.
2- İkinci neden din özgürlüğüdür.
3- Üçüncü neden de eskiyle yeni arasında süreklilik olmasıdır. Avrupa, geçmişinden aldığı ilhamların itişi ile akıllara hayret verecek yeni keşifler yapmaktadır.
4- Dördüncü olarak gördüğü başkalık, okuryazarlığın genelleşmesidir. Fakat bütün bunlarda baş etken bilim ve aydınlanmada.
Kendini bilmek marifet-i ilahiye ulaşmanın basamağıdır. Kendini bilmeyen Allah Teâlâ'yı nasıl bilebilir? İsyan etmenin sonucuna bir bak ki nasıl da yerilmiştir. Öyleyse ey birader! Elinden geldiğince hizmet ve ibadet ile vaktini geçir ve başını fermanın önünde eğ. Zira ibadet ve zikir nuruyla müminlerin gönülleri aydınlanır. Sonra bu aydınlanma vesilesi ile pek çok gaybi keşifler ve ruhani müşahedelere ulaşır.
