Moby Dick...
Yalnızca beyaz bir balina değil, intikamın Tanrısallaşmış hâli. Melville'in başyapıtı. Okuyucunun zorlandığı ama bilinçli her okurun sayfalarca araştırma yaptığı kitap.
İnsan doğasının büsbütün değişimini anlatan, okuru bastırılmış birçok duygu ile yüzleştiren, semboller ve metaforlarla bezeli muhteşem bir klasik Moby Dick. Melville'in para kazanmak ve geçimini sağlamak adına bir dönem balina avcılık gemisinde çalıştığını da unutmamalı okur.
Önce çeviri ve sonra metaforlar ile kitabın okunma sürecine değinmek istiyorum. Daha önce YKY Mina Urgan ve Sabahattin Eyuboğlu çevirisi ile okuduğum başyapıtı bu sefer orjinal dili, İş Bankası Kültür Yayınları, Can Yayınları ve YKY ile birlikte eş zamanlı bir şekilde ilerlettim. Instagram hesabımda Öne Çıkanlar'da da bulabileceğiniz giriş bölümü karşılaştırmaları mevcut orada. Geçen sefer de altını çizdiğim gibi Mina Urgan Bir Dinozorun Anıları kitabında ilkelerinden ödün vermeyeceğine, çeviride anlama önem verdiğine değinmiş. Sabahattin Eyuboğlu'nun da çeviriye sürekli müdahale ettiğini, Shakespearevari bir çeviriyi onaylamadığını yazmış orada. Hâl böyle iken; eksik metinler ve satırlar, kelime çarpıtmaları ve çevirinin de çevirisi olmuş Moby Dick. Bir Melville çevirisi değil, Melville ne demek istedi çevirisidir bu. Diğer çevirilerde ise İş Bankası zorlama iken Can Yayınları Can Ömer Kalaycı çevirisi dupdury ve tam da metne bağlı kalan çeviridir. (Haddim olmayarak ilk kez okuyacaklara tavsiyemdir.)
Şimdi gelelim kitabın yazıldığı dönem ve metaforlar. "Bana Ishmael diyin" ile başlar Moby Dick. (İncil'deki İsmail Yaratılış 16:1-16; 21:10) Ve Eyüp Peygamber'in "Yalnızca ben kaçıp kurtuldum, sırf size anlatayım diye" sözü ile sona erer. İncil'de geçen Eyüp'ün Sınavı'nı vermiştir Ishmael âdeta. (İncil: Eyup 1) Herkes giderken o yalnız kalmıştır, olanları diğerlerine anlatabilmek için! Yunus Peygamber'in balinanın ağzında kurtuluşu, Tanrı'ya dualarının kabulü sıklıkla ele alınır klasikte. Kaptan Ahab'ın intikamcı ruhu, kendisi dahil tüm mürettebatını etkisi altına alır. Zihni ve tüm benliği beyaz balinayı yakalamak ile doludur. Tek bacağını kaybetmiştir ve alınacak büyük bir intikamı vardır! Kini öyle şiddetlidir ki herkesi yok etmeye hazırdır bu uğurda. Moby Dick kötülüklerin dolayısıyla şeytanın timsalidir. Kötü bir Tanrı, uğursuz bir canlıdır onun için.
Buna karşılık 1800'lü yıllarda balinalardan yağ elde edilmektedir. Kandilleri yakarken, evi aydınlatırken kullanılır bu yağ. Yine balinaların salgıladıkları yapışkan maddeden Gri Amber elde edilir. Kadınların, erkeklerin güzel kokmak için kullandığı bir malzemedir bu. Yani binalar, sanayinin de bel kemiği olur.
Stoacılık, Spinoza, Platonculuk tartışılır balina metaforu üzerinden. Leviathan'a değinir Melville. Ki Leviathan keşfi yapıldığında Melville çoktan ölmüştür. Sadece Tanrı'nın öldüreceği devasa boyutlardaki bir varlığı başarıyla betimlemiştir büyük yazar. Ayrıca; dönemde yaşanan ölümcül salgınlara, Rabelais'e, Zerdüşt'e de selam veriyor Moby Dick. Albatros simgesini kullanıp, gemicilikte Albatros gören mürettebat efsanelerini de unutmuyor.
Öte yandan; şiirselliğin ön plânda olduğu bir eser Moby Dick. Dönemin Shakespeare okuma oranını da göz önüne alınca bundaki normalliği anlayabilmek mümkün. İnsandaki duyguları ön plâna çıkarırken, balinalarla ilgili teknik terimleride unutmayan Melville döneminin değil tüm zamanların en iyi eserlerinden birini ortaya koymuş.
Son olarak şunu eklemek istiyorum; kitap sadece bir klasik olarak değil bilgi alınabilecek bir ansiklopedi gibi okunmalı. Yavaş yavaş, sindirerek ilerlenmeli. Mümkün olduğunca araştırma yaparak desteklenmeli okuma serüveni. Felsefi ve dini sorular üstüne düşünmek için kendinize zaman verin, bir çırpıda ilerleyerek bu keyfi en aza indirmeyin.
