Franz Kafka ve Yabancılaşma
Dönüşüm üzerine okumalar yaptığım “Yabancılaşma” başlığı için Dava ile birlikte {makaleler dışında} ilk durağımdı. İnceleme yazımda öncelikle size yabancılaşma terimini açıklayacağım. Sonra bu terimin gelişiminden, Hegel’deki karşılığından, insanı hangi koşullarda sarabileceğinden ve Franz Kafka ile bağlantısından bahsedeceğim. Keyifli okumalar.
Herhangi bir nesnenin ya da kişinin eski durumundan sıyrılıp başka bir yeni duruma evrilişini tanımlamak isteyen filozoflar, sözünü ettiğim değişimin farkındalığına eriştiklerinin iddiasıyla zaman içerisinde bazı fikirler ve kuramlar ortaya attılar. "Yabancılaşma"nın, farkındalıklarını en etkili biçimde gösterecek ad olduğunu düşünmüş olacaklar ki bu kavramı farklı yerlerde kullanarak üzerine kafa yordukları durumları tanımlamaya çalıştılar.
Yeni Platonculuk ekolünün kurucusu Antik Yunan filozofu Plotinos, içinde bulunduğu kâinatın nasıl meydana geldiğini merak etti ve sorgularken kendince bir cevaba vardı. Bu kâinat; bir yayılışın, bir taşmanın sonucunda ortaya çıkmıştı. Bu ortaya çıkış hikâyesini sudûr teorisi adıyla kurgularken Plotinos, aslında benim de şu an konum olan yabancılaşma kavramının temelini attı. Kâinatın ortaya çıkışını, mutlak tekil Tanrı'nın {nasıl olduğu akılla anlaşılamayacak} yayılışına bağlamıştı; Tanrı, bu yayılışla eski mutlaklığını ve bilinmezliğini kaybederek yeni, bilinebilir formuna kavuşur. Mevzubahis yayılış fikrinin yabancılaşma kavramına zemin hazırladığı rahatlıkla söylenebilir çünkü bu değişim de bir tür başkalaşımdır, yani {yine eski forma} yabancılaşmadır. Sonraki dönemlerde zikredilecek yabancılaşma kavramı için sudûr teorisinin yabancılaşma konsepti sadece bir başlangıçtır.
"Başka birine dönüşme" şeklindeki yabancılaşma kavramına ise ilk olarak Hegel'de rastlanır. Hegel ile birlikte yabancılaşma terimi Batı felsefe literatürüne giriş yapar. İnsanın kendisini sınırladığını düşünen Hegel bu sınırın aşılması için insanın kendine yabancılaşarak öze dönmesi gerektiğini dile getirir. Kendini sınırladığı hâline ve toplumsallığına yabancılaştığında insan bireyleşir ve gerçek Tanrısal bilincine ulaşır. Bu sürecin zorlu olduğunu belirtse de nihayetinde ulaşılacak bilincin tüm zorlukları katlanılabilir kıldığını söyler. Ayrıca Hegel'in yabancılaşma konseptinde doğa ve insan, Tanrı'nın yabancılaşmış hâlleridir. Her ne kadar Hegel'in teolojisini reddetmiş olsalar da birçok Alman filozof yabancılaşma fikrini ithal etmiştir. (Bu isimlere diğer inceleme yazılarımda rastlayabilirsiniz.)
Hegel, depersonalizasyon yani kişinin kendi kişiliğine karşı yabancı hissetmesi için yabancılaşmayı fizikî ve ruhî uyumsuzluk şeklinde tanımlar. Bu söylediğime en iyi örnek, kuşkusuz herkesin okuması gereken, Kafka’nın Dönüşüm adlı eseridir. Gregor Samsa’nın sabah uyandığında böcek bedenine dönüşmüş olması fakat hâlâ insan zihnine sahip olması Hegel’in sunduğu uyumsuzluk fikrine iyi bir yansımadır. İnsanın aile travmaları, psikolojik çözümlemeleri ve çocuklukta karşılaştığı durumlar yabancılaşmaya neden olabilmektedir. Bu koşulların en iyi izlerine Franz Kafka ve Fyodor Dostoyevski ile rastlanır. Babası ile yaşadığı travmaları eserlerine taşıyan yazar bu eserde Gregor Samsa’nın aile travmalarını, içinde büyüdüğü ev ortamını ve ailesinin kendisine yalnızca menfaatlerini yerine getirdiğinde sevgi ve saygı gösterişini anlatıyor. Ben Kafka’nın Dava adlı bir diğer eserinde Joseph K. karakterinin nedenini bilmediği bir suç yüzünden yargılanması ile yine Kafka’nın bizzat kendi babasından haksız yere gördüğü kötü muamele arasında bir metafor oluşturduğunu düşünüyorum. Eserde kişinin endüstriyel ‘verem’ ile birlikte makineleşmesi, hayatın hızlanmasıyla insanların artık olaylara daha çıkarcı yaklaşması, yolsuzlukların artması ve liyakatin azalması bozuk bir adalet sistemini doğuruyor. Dava aslında bizlere bireysel yabancılaşmanın nasıl yavaş yavaş toplumsal yabancılaşmaya dönüştüğünü anlatıyor. 
