Osmanlı Toplumunda Aile, İlber Ortaylı’nın yıllar önce basılmış bir kitabı. Yeni baskısı Kronik Kitap tarafından yapıldı. Kitap, Ortaylı’nın Osmanlı toplumundaki aile yapısı ve diğer başka sosyal mevzuları ele alan çok sayıda makalesinden oluşuyor. Soru cevap tarzında bir kitap değil, buna rağmen bilimsel sıkıcılıktan uzak, kendini okutan bir eser olduğu açık.
Ortaylı, kitabında Osmanlı toplum yapısının adeta röntgenini çekiyor. Aileyi merkeze alan bir anlatımı var. Osmanlı toplumunun homojen olmadığı malumumuz. Sonuçta bir imparatorluk. Nitekim Hoca, pek çok örnekle birlikte bunu ortaya koyuyor; yani Osmanlı’da tek ve müşterek bir aile yapısı, eğitim ya da kadın dünyası yok.
Hoca’nın doğru bildiğimiz bazı önyargılarımızın aslında pek o kadar doğru olmadığını anlattığı pek çok bölüm var. Mesela Osmanlı’da bırakın din farkını aynı dine mensup topluluklar içinde coğrafya farklılıkları sosyal yapıya sirayet ediyor. Örneğin Ortadoğulu göçebelerle, Türkmen göçebelerin din ve aile anlayışları farklı; keza Avrupalı Müslüman toplumlar olan Boşnaklar, Arnavutlar ile Doğu Anadolu halkının arasında aynı dine mensup olunmasına rağmen farklılıklar var. Hatta Hoca, konuyu daha ilginç bir hale sokarak esas farkın din değil, coğrafya olduğunu anlatıp, Doğulu Hıristiyan toplumların, mesela Ermenilerin, Karadenizli Rumların bile aile yaşantısı olarak Müslüman komşularından neredeyse hiç farkları olmadığını örneklendiriyor.
Yine yaygın bir kanaatin aksine Osmanlı Türk toplumunda çokeşliliğin oldukça düşük olduğunu anlatıyor. Balkanlar ve Anadolu’da, bu oran en fazla %3 civarında imiş. Yani, öyle birden fazla eş almak iktisadi ve sosyal sebeplerle çok görülen bir durum değilmiş.
Kitapta Osmanlı toplumunda şeri hukukun çok zaman uygulanmadığı da anlatılıyor. Yine Tanzimat döneminde Medeni Kanun gibi konularda yapılan öncü çalışmalardan bahsedildiği gibi, kadının öyle kafes arkasında, durağan bir hayatı olmadığı, bilakis özellikle kırsalda çalışma hayatında yer aldığını hatta başlık parası gibi uygulamaların biraz da bu işgücü katkısı için olduğu ( bir nevi bonservis bedeli sayılabileceği ) anlatılıyor. Yine sanılanın aksine kadının da boşanma hakkı olduğunu görebiliyoruz.
Hoca, recm cezasının Osmanlı tarihinde yalnızca bir defa ( rakamla 1 ) uygulandığını ve Osmanlı ceza hukukunun kendi özgün kimliği nedeniyle böyle ağır cezalara cevaz vermediğini ifade ediyor.
Kitapta aile kavramı incelenirken elbette Osmanoğulları ailesi de anlatılıyor. Haremden kardeşlik ilişkilerine kadar yığınla ilginç bilgi var.
Osmanlı Toplumunda Aile, alanında yazılmış en değerli eserlerden birisi durumunda ve ciddi bir referans eser aynı zamanda.
