Fransa Burjuva İnkılabı..Öyle önemli ve bilinmesi gereken tarihi olaydır ki..Bu tarihi olayı mahiyeti ile bilmeden modern demokrasi cumhuriyetlerini anlamak ve anlatmak gayreti, bilgiyi boşluğa asmaya benzer. Kafkasya'nın güneyinde 19.yüzyılın sonlarında ve 20.yüzyılın başlangıcında cereyan eden tarihi hadiselerin Fransa Burjuva İnkılabı ile ne alakası diye sorulursa "hem de öyle bir alaka ki baltayla kesemeyiz" derim. Kitaptan da 'tarihi olaylar geçmişten günümüze zincirin halkaları gibi bağlıdır birbirine' anlamını veren bir alıntı paylaşmıştım. Bu kitap bize tarihi anlamda veriler ve detaylar sunuyor ama mahiyeti vermiyor. Zeki okurlar bir bütün yakalamak isterse bu anlamada tatmin olmayabilir; hakikaten objektiflik arayışında olan biriysek eğer.
Bize sunulan hikaye var. Yalan olduğu için değil oldukça doğru olduğu için hikaye..Fakat hikaye işte. Kitabın ismine Azerbaycan Milli Hareketi yazıyor ama Müsavat Hareketi olsaydı daha uygun olurdu. Yine de farketmez. Anlatılan tarihi dönem ve süreç bir anlamda Müsavat Parti'sinin faaliyet dönemidir. Ben size "İttihat ve Terraki" diyeyim siz anlarsınız. Fark orada Osmanlı imparatorluğunun, burada Rus imparatorluğunun oluşudur. Kaynak aynı, kanal aynı, fikir aynı, dava aynı, misyon aynı... Müsavat'a rağbet ve sempatinin sebebi, hürriyet zihniyetini getirirken karşısında gerçekten de esaret faktörünün olmasıdır. Müsavatçılığın veya Azerbaycan Milli Hareketinin başında üç önemli isim var: Ahmet Ağaoğlu (yahudi), Ali Bey Hüseynzade (İttihat ve Terraki üyesi) ve Mehmed/Mehemmed Emin Resulzade (Müsavat'ın lideri ve Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin AXC/ADR kurucusu). Dışarıdan İsmail Gaspırali (buna parantez açarak) ve içeriden Mirza Fetali Ahundov, bütün oluştururken bilinmesi gereken şahsiyetler. Bu şahsiyetleri ayrılıkta ve bir dava içinde ilişkili şekilde incelersek Azerbaycan Milli Hareketi veya Müsavatçılık mahiyeti ile ortaya çıkacaktır. İncelemede bunlar yazılamaz. Ayrıca kitap olur.
Bu eser malumat, detay ve hikaye için okunmalıdır. Gerçekler ve mahiyet için yukarıda "el arifu tekfihul işareh" yaptım.
Kendisini sayan ve sevenlerden özür dileyerek, Mirza Fetali Ahundov hakkında "ağzımı bozmak" istiyorum; müslümanları küçümseyen, onlarla dalga geçen, İslam alimlerine dil uzatan, batı özentisi tip.
Tarih ideolojisiyle değil, objektifliğiyle tadına doyulmazdır.
