Sözler ve Alıntılar
Menakıbnamelerin kültür tarihi kaynağı olma açısından bizce en önemli özelliklerinden biri de, şu işaret edilen hususlarda bazen son derece değerli kayıtlara sahip olmalarıdır. Bilhassa tarihi bir zemine dayanan menakıbnamelervbu hususta çok verimlidirler. Mesela Menakıb-ı Sipehsalar ve Menakıbu'l-Arifin, 13.-14. yüzyıllar Anadolu'sunun iç durumunu, şehir hayat ve teşkilatını, değişik içtimai tabakaları; Menakıbu'l-Arifin, içtimai ve iktisadi hayatı, tabakalar arasındaki münasebetleri, birtakım dini cereyanları, adet ve gelenekleri mükemmel bir tarzda aksettirmektedir. O devrin hiçbir vekayinamesinde bu bilgileri bulmak mümkün değildir. Menakıb-ı Hacı Bektaş-ı Veli, Vilayetname-i Hacım Sultan ve Menakıb-ı Seyyid Harun-ı Veli gibi eserler, 13.-15. yüzyıllarda Anadolu'nun muhtelif bölgelerinin içtimai durumlarını, toplum hayatının bazı yönlerini ve geleneklerini dikkate değer satırlarla anlatırlar. Hatta Vilayetname-i Sultan Şucauddin'de de yer yer bu konuda pasajlara rastlamak mümkündür. Vilayetname-i Otman Baba ise, özellikle Rumeli şehir ve köylerin içtimai durumu hakkında ilgi çekici kayıtlar ihtiva eder.
Menakıbname yazarı nadiren muhayyilesini kullanmakla beraber, aslında halkın mahsulü olan menkabeleri tertip ve tasnif ederek yazıya geçiren şahsiyettir. Bu şahsiyet çoğu zaman, menkabelerini yazıya geçirdiği velinin tarikatından yetişmekte olup bazen kalemine hakim, sağlam bir kültüre sahip münevver biri olabileceği gibi, basit bir mürit de olabilir. Hatta tarikatın dışından bir yazarın da bazen menakıbname kaleme aldığı
görülmüştür.
Menkabelerin esasını kerametler teşkil etmektedir.
Velinin mezar veya türbesi, genellikle bulunduğu yerin normal mezarlığında yer almaz; dikkati çekecek bir mevkide, yahut yol kavşaklarında, kasaba, köy veya şehirlerin en işlek yerlerine yakın mahallerde yapılır. Çünkü buralar kültün icra edildiği, yani ziyaretlerin, kendine mahsus merasim ve kurban işlemlerinin yapıldığı yerler olması dolayısıyla halka açık vasıfta bulunması gerekir.
Eski Türk Şamanları incelendiği zaman, bunların Türk veli imajına çok benzediğini farketmemek mümkün değildir. Gelecekten haber veren, hava şartlarını değiştiren, felaketleri önleyen, yahut düşmanlarına musallat eden, hastaları iyileştiren, göğe çıkıp uçabilen, ateşte yanmayan Türk şamanları, bu hüviyetleriyle adeta Bektaşi menakıbnamelerinde ve kısmen de öteki tarikat çevrelerinde yazılmış menakıbnamelerde yeniden hayat bulmuş gibidirler.
Şamanist Türkler, Şamanların harikulade insanlar olduklarına, ruhlar, gizli güçler ile ilişki kurup onlara istediklerini yaptırabildiklerine inanırlardı. Hatta şamanlar Gök Tanrı ile de temasa geçip ondan mesajlar getirebilen şahsiyetlerdi. Onlar bu kabiliyetleri elde etmek için, tıpkı velilerin yaptığı gibi, inzivaya çekilerek kendilerini sıkı bir riyazata tabi tutarlardı.
Türkler'in İslamiyet'e girişinden sonra tasavvufun veli telakkisi, Türk mutasavvıflarınca da aynen benimsenerek devam ettirilmiştir. Ancak yine de, sünni kesime mensup olanlarla gayri sünni inançtakiler arasında bir kısım farklar görülmektedir. Bunların en önemlisi, gayri sünni veli telakkisinde velinin adeta peygambere denk tutulduğu ve onun gibi, söylediği her sözün mutlak kabul görüşüdür.