Önsöz: Fârâbî ve İbn Sînâ’nın gerek şahsiyetleri gerek düşünceleri üzerinde sayısız çalışmalar yapılmıştır. Biz bu çalışmamızı her iki düşünür açısından üzerinde çok az çalışılmamış olan “Meâd/eskatoloji” yani ölüm sonrası yaşam üzerine yaptık. Fakat araştırmamızı öncelikli olarak her iki düşünüründe bilinçaltı diyebileceğimiz ve düşüncelerine temel aldıkları felsefi ve sosyokültürel yapıya değindik. Bunun için Yahudi, Hıristiyan düşüncesi ve Hint düşüncesi’nin konuyla ilgili görüşlerine değindik. Daha sonra filozoflarımızı etkilemiş olabilecek felsefi düşünceleri inceledik. Konuyla ilgili temel kavramlara değindik. Asıl sorunumuz olan filozoflarımızın konuyla ilgili düşüncelerini ortaya koymaya çalıştık.
“Fârâbî ve İbn Sînâ düşüncesinde Meâd/eskatoloji” düşün-cesi daha önce müstakil olarak hiç ele alınmamıştır. Sadece konuyla ilgili olarak filozofların düşüncelerinin aktarıldığı kitaplarda alt başlık olarak veya makaleler şeklinde incelenmiş-tir. Bu incelemelerin bir kısmı gerçekten doyurucu bir bilgiye sahip olmasına rağmen diğer bir kısmı sathi olmakla birlikte doyurucu olmayıp bazen de yanlış bilgilere yer vermektedir.. Bu sebeple biz filozoflara ait temel kaynaklardan yaralanmaya çalışarak, konuyla ilgili felsefe tarihi araştırmacılarının görüşlerine değindik.
Çalışmamızın girişinde, problemin tarihsel gelişimi üzerin-de duruldu. Daha sonra eski kutsal metinlerde (özellikle Eski ve Yeni Ahit) ölüm sonrası yaşam ile ilgili görüşler araştırıldı ve bunların epistemolojik değeri tartışıldı. Daha sonra, ölüm sonrası yaşam ile ilgili felsefi düşünceler araştırıldı. Bu başlık altında kadim Grek filozoflarından konuya ilişkin görüş belir-tenleri görüşleri üzerine duruldu. Bu dönem, Sokrates önce-si ve sonrası olmak üzere iki başlık altında incelendi. Çünkü Sokrates sonrası Grek düşüncesi (Platon, Aristo ve daha sonraki dönem takipçileri) ve Yeni-Platonculuk hem Fârâbî hem de İbn Sînâ üzerinde etkili olmuştur.
Birinci bölümde, ruhun/nefis varlığı ve mahiyeti ile ilgili temel kavramlar üzerine duruldu. Aynı anlama gelip-gelmedikleri tartışmalı olan ruh ve nefis kavramları ve bu kavramlara Kur’an-ı Kerim’in yüklediği anlamlar araştırıldı. Kavramlarla ilgili felsefi tartışmalar üzerinde duruldu. Daha sonra meâd ve ruh ile ilgili olarak felsefi arka plan ifade eden, can, faal akıl, ölüm, tekrar dirilme, tenasüh/reenkarnasyon üzerinde duruldu.
İkinci bölümde, Fârâbî ve İbn Sînâ’ya göre ruh/nefis ve ma-hiyeti ve ölüm sorası yaşam (meâd) açısından önemi ele alındı. Fârâbî ve İbn Sînâ’nın konuyla ilgili kaynakları incelendikten sonra filozofların, ruhun varlığı, mahiyeti, nitelikleri ve bun-larla ilgili felsefi kavramlara ait görüşlerine değinildi. Üçüncü bölümde, konumuz açısından merkezi bir önem sahip olan ölüm sonrası ruh araştırıldı. Öncelikle İslam dinin konuya ilişkin görüşleri belirtildi. Bu başlığın önemi filozofların özellikle bu konuda çok ciddi eleştirilmelerdir. Ayrıca bu bölümde Gazzâlî’nin filozofları tekfir ile suçladığı cismanî – ruhanî diriliş sorunu tartışıldı. Burada İbn Sînâ, Gazzâlî ve İbn Rüşd arasıdaki “tehafütler” tartışmasında değinildi. Ayrıca Fârâbî ve İbn Sînâ’nın tenasüh hakkındaki görüşleri de ölüm sonrası yaşamla ilgili olarak ortaya kondu. Her iki filozofun, Ölümsüzlük sorunu ve ölüm sonrası yaşamda mutluluk ve mutsuzluk hakkındaki görüşleri araştırıldı. Dördüncü (Sonuç) bölümünde, Fârâbî ve İbn Sînâ’nın görüşleri karşılaştırıldı.
Çalışmamızda elbette gözümüzden kaçmış, değinmediğimiz veya farklı yorumladığımız birçok konu olmuştur. Bu sebeple araştırmanın gerek tavsiyesinde ve gerekse proje aşamasında değerli vaktini esirgemeyen, gerek günün her hangi bir saatinde ya da gece geç saatlerde konuyla ilgili olarak telefonla verdiğim rahatsızları önemsemeyerek bana yardımcı değerli hocalarıma ve meslektaşlarıma teşekkür ederim."
Kaynak: researchgate.net/publication/331...
