Ereb Şemo

İlk Kürtçe roman olarak bilenen Ereb Şemo'nun, Şivanê Kurd (Kürt Çoban) eseri yazarın kendi öz yaşam öyküsünden meydana gelmektedir.
Peki yazar bu yaşam öyküsünde neleri yaşamış nelere yer vermiş eserinde ona bakalım.
Açıkçası çoğu insanın içini burkacak cinsten acıklı bir hikâyeden oluşuyor. Yazar çocukluk ve gençlik yıllarında başından geçenleri anlatmış. Bunları anlatırken de kimi zaman gerçek bir sosyalist kimi zaman da gariban bir çobanın birleşiminden oluşan yaşamını okura sunarken, birlik ve beraberliğin ne kadar önemli olduğunu ve burjuvazi sınıflara karşı yürütmüş olduğu mücadelesini, ve bunu yürütürken de başına ne tür belalar bulaştığını anlatıyor.
Olay örgüsü oldukça başarılı olan bu eserde yazarın özel hayatından bazı kesitler vardır ki insan üzülüp bi soluklanmadan edemiyor. İçeriği hakkında fazla bilgi vermek istemiyorum onu okura bırakıyorum. Ama yazarın üslubu zaman zaman zora çıkabiliyor. Kürtçesini okudum. Kürtçesi olan okur arkadaşlara kesinlikle tavsiye ederim. Dilinin biraz ağır oluşu hem Türkiye'deki Kürtlerin dilinden hem de Suriye'deki Kürtlerin dilinden ortak olarak yazıldığı için bazen takılmalar olabiliyor. Ama genel itibariyle sade hoş bir eser.
Eser aynı zamanda Türkçe, Almanca, Rusça, Fransızca, Azerice gibi birçok dile çevrilen ve Kürtler adına dünyada oldukça tanınan bir eserdir. Okuyun okutturun. Keyifli okumalar..

Orijinal adı Şivane Kurmanca olan Kürt Çoban isimli roman ilk Kürtçe roman özelliğini taşımaktadır. Ereb şemo’nun otobiyografik kitabı sadece kendi hayatının değil tüm Kürt ulusunun kısa trajik hikayesinin resmedilmiş halidir. Dönemin Kürtleri’nin sosyo-ekonomik durumunda tanıklık etmektedir. İktidara, şeyhlere, molalara, ağalara ve feodaliteye karşı olan savaşını dile getirdiği romanı Şıvane kurmanca. Yaşadıkları toprakalarda halklar arasında en çok geri planda tutulan bir halkın hikayesi aynı zamanda. Bir çok devletin himayesinde hizmet veren Kürtlerden Ereb Şemo’nun çocukluk, çobanlık ve Bolşevikliler ile tanışma ve 12 Ekim devriminde yaşadıklarını anlatan bir Kürtçe roman. Romanda Ereb Şemo’nun ailesi ile yaşadığı zorlu yaşamı dile getirmektedir.

Em hemî zanin ko edebiyata kurdî bi tevayî di nav gelek deh salan da pir pêş ketîye. Eger em bi vê aspêktê li romana Erebê Şemo ”Şivanê kurmanca” binihêrin, dikare wisa bê texmînkirin ko berhema di sala 1935an da nivîsî di hêla edebî da gerekê ne pir dewlemend be. Lê bi bawerîya min, di hêla romana kurdî da heta niha jî ser wê ra tune. Yek ji îzbatan jî ew e ko edebîyetzanên ermenî û rûs yên mezin û zane li Rewanê û Moskvayê, çend caran biryara çapkirina wê pirtûkê (û çend pirtûkên din jî ko wî nivîsîbû) bi zimanên ermenî û rûsî dane. Û bingeha wan jî ew bûye ko Erebê Şemo di romana xwe ya ”Şivanê kurmanca” da hemû şertên edebîyetê – hunurmendîya nivîsarê, ziman, perwerdeyê û yên din bi serketî pêk anîye...

Tiştê herî bi qîmet ew e ko ev pirtûk sala 1935an ji kurdî hatîye wergerandin ser zimanê rûsî û li Moskow çap bûye. Berî çapbûnê edebîyetzanên Sovyeta berê yên bi nav û deng ew berhem bilind qîmet kirine û biryara çapkirinê dane. Û eger em bidine ber çavan ko hema bêje herdem jî zimanê orîgînalê ji zimanê wergerê xurttir e, wê demê dewlemendtîya zimanê kurdî bi awayekî zelal xuya dibe. Eva jî derbeke cîwar e di rûyê wan neyarên gelê kurd da ko bi dehan salan e zimanê kurdî biçûk dibînin, an jî dibêjin têr nake bona berhemeke giranbuha û dagirtî pê bê nivîsar. Kesên wisa bira bizanibin ko berî 75 salan jî kurdî pir xurt bûye û îzbata wê jî “Şivanê kurmanca” ye ko çend caran bi rûsî çap bûye.

Serdestîyeke vê romanê jî zimanê wê ye. Tê da xwendevan wê rastî gotinên kurdî yên wisa xweş bên ko hinek ji wana wê bêjin: “Ev gotina han min berî 10-15 salan ji pîrika xwe bihîstibû û niha di romana Erebê Şemo da rast pê hatim“. Di romanê da ewqas gotinên kurdî yên ji gelekan ra nenas hene ko xwesma hinek ferhengçêkir wê biryara careke din çapkirina ferhenga amadekirî bidin, da ko bikaribin bi wan gotinên di romanê da ferhenga xwe dagirin. Îdyom û gotinên pêşîyan yên kurdî xemileke bedew û rewşeke kaw didine vê romanê.
Ji bo Erebê Şemo hêsantir bû bi rûsî binivîse, çap bike. Zanibû ko xwendevanên wî wê gelekî pirtir bin, zanibû ko di hêla aborîyê da jî rewşa wî wê gelekî baştir be, lê... bi kurdî dinivîsî û di her berhemeke xwe da ya bi zimanên rûsî, ermenî, azirî, almanî, fransî, gurcî, îngilîsî û yên mayîn çap dibû, dinivîsî: “Ji kurdî hatîye wergerandin“.

Eger bi rastî jî li wê dinyayê jîyan heye, bira Xwedayê mezin bi ruhê Erebê Şemo va eyan bike ko armanca wî pêk hat - romana wî ya ”Şivanê kurmanca” bûye milkê hemû kurdan.

Di dawîyê da çend salix û malûmatîyên ji jîyana Erebê Şemoyê nemir:

•Erebê Şemo gava gelek salan li hebsên Sîbîrîyayê da maye, xwe bi xwe ra çîrokên kurdî gotine ko zimanê dayka xwe ji bîr neke.
•Gava kurdekî feqîr ra alîkarîya ji bo xwendina li Ûnîvêrsîtêtê an jî alîkarîyek din pêwîst bibûya, wî hemû nîşan û mêdalyayên xwe bi pêsîra xwe va dikir, berê xwe dida berbi serokên komara Ermenîstanê û yekser pirs hel dibû.
•Ewî gelek ji kibaban hiz dikir. Bi çêkirina tu kesî qayîl nedibû, bi xwe çê dikir û bi qedeheke konyaka Ermenîstanê dixwer.
•Erebê Şemo 7 zimanan bê kêmasî zanibû: kurdî, ermenî, tirkîya osmanî, rûsî, gurcî, almanî û azirî.
•Gava piştî 17 salan ji hebsê derket û hate efûkirin, pê hesîya ko kurdekî bi xayîntî gilîyê wî ber hukumetê kiribû. Lê Erebê Şemo ew neda mehkemê. Digot, bira nebêjin ko kurd şikyatê hev dikin.
•Piştî mirina wî ji alî hukumeta Ermenîstanê da “Xelata lîtêratûrayê ya ser navê Erebê Şemo” hate kivşkirin.
•Bîra wî digihîşte dereca fantastîkîyê. Çaxê bi yekî ra dipeyîvî, heta çend bavên wî nas dikir û yê himber bi wan zanebûnan şaş-metel dihîşt.
•Li ser dîwarê xanîyê ko Erebê Şemo lê dima, li ser kevirekî mermer bi rûsî weha hatîye nivîsandin. “Li vê malê nivîskarê kurd, bolşêvîkê kevin, xebatkarê civatîyê yê bi nav û deng – Erebê Şemo Şamîlov jîye”. Mala wî li navbenda bajarê Yêrêvanê (soqaqa Abovyan, 7) ye û ev nivîs niha jî li wir e.
•Têma doktora keça Erebê Şemo – Zînê, derheqa jîyan û karkirina wî da bû.
•Erebê Şemo endamê Akadêmîya Kurdî ya Bexdayê bû.
•Ew ji mala şêxa bû û dikaribû şêxîtîya xwe ji bona kara xwe bi kar banîya, lê temamîya jîyan û xebata xwe da li dijî wan kesan derdiket ko dîn kiribûn bingeh û dest davêtine kîsê milet.
•Pirtûkxana wî ya malê pir dewlemend bû. Gava pirtûkeke sîyasî dixwend û didît ko milet çawa serxwebûna xwe sitendine, ew cî bi qelemeke sor îşaret dikir û li ber jî dinivîsî: “Kurd gerekê çev bidine wana”, “Kurd gerekê dostên awa ji xwe ra peyda bikin”, “Ji bo kurda riya tek-tenê ev e...” û yên din.
•Bilî ko Erebê Şemo nivîskarê mezin bû, ew herwiha wek merivekî gelekî xwendî, bal serokatîya Ermensîtanê û herwiha tevaya Sovyeta berê jî, nûnerê gelê kurd bû.
•Sala 1958an, gava Barzanîyê Mezin hatibû Ermenîstanê, Erebê Şemo, serokê radyoya kurdî ya Rewanê Xelîlê Çaçan û Barzanîyê Mezin nameyek amade kirin bona serokatîya Yekîtîya Sovyet derheqa zêdekirina wextê radyoya kurdî da. Mistefa Barzanî ew name bi xwe ra bire Moskow. Û piştî çend mehan wextê radyoyê bi du caran va hate zêdekirin.

Kürtçenin Kurmanci lehçesiyle yazılan Kürtçenin ilk modern romanıdır. Türkçe'ye tercümeleri 70li yıllarda yapılmış bu kitap en son ve en geniş halini Dara yayınlarından çıkmış. Hayal kırıklığına uğradığımı itiraf etmeyelim. Kars'ın Susiz köyünde dünyaya gelen Eren Şemo başta yurtsuz bir ailenin çocuğudur. Tek bildikleri çobanlık mesleğidir. Kars'ta Rum,Ermeni,Rus ve Son olarak kendi aşiretlerine çobanlık yapmışlardır. Her halkla bazı sorunlar yaşamışlardır hâliyle. Kars'ın 1900lerin başında bu kadar mozaik bir yer olması şaşırtıcıdır. Daha sonra Rusların 1. Dünya Savaşı sırasında Karsı işgal etmesiyle işbirliği yapan Ereb Şemo Ruslara tercümanlık yapar çünkü tüm dilleri bilen tek Ereb Şemodur. Bazı köylerin yerini gösterir ve karşılığında para alır bu işgalcilerin ilk yaptığı iştir. Para karşılığı tercüme ve rehberlik ettirmek. 1915 Ermeni Soykırımının en çok hissedildiği Kars'ta yaşayan Ereb Semo bu romanında hiç bahsi bile geçmemiştir. Bu anlaşılacak bir şey değildir. Daha sonra Kızıl Orduda komutanlık yapan Ereb Şemo dünyanın en büyük Devrimi olan Ekim devrimine katılır ve savunmasında rol oynar. Daha sonraları Bolşeviklerin Kürt temsilcisi olan Ereb Şemo Gürcistan ve Ermenistan'daki Kürtlerle iletişim sağlar ve sürgüne uğramalarının nedenlerini Ermeni ve İşbirlikçi Aşiret önderlerine bağlar. Ve kitap bu şekilde son bulur. Ulusal bilincinden uzak yazılan bu roman gerçekten beni hayal kırıklığına uğrattı. Xoybun,Jiwaneleti,Hevi kurumlarından ilişkisiz olan bu rorman sadece dili ve ilk olması yönüyle olumludur. İlgililer yorumlarını ulaştırırsa mutlu olurum:)

17.Yüzyılda Kasr-ı Şirn anlaşması yapan Osmanlı-İran Kürd coğrafyasını ikiye böler ve buna karşı gelişen mücadeleler sürekli devam etmiştir. Anlaşmanın uygulanmasında oldukça sorun olan Dımdım (Hakikat Şehri) adeta bir Alamut kalesi gibidir. Kale içinde ve çevresinde köylerinde Berodaran aşireti komün eşitliğine dayanan bir yaşam sürerler. Kitapta oldukça fazla değinildiği kimseye karışmak istemeyen kendi özgürlüğüne düşkün bir halkın direnişi söz konusudur.
İran'a asker ve haraç vermeyen Xano halkıyla beraber çizilen sınırları dinlenmeden her ha"hawar" diyenin yardımına koşar. Fakat Xano sessizlik içinde yenilirken yardımına koşan olmamıştır. Ve teslim olmak yerine ölümü göze almıştır. Dengbej Kezo

https://youtu.be/8gd14st9SSE

Yorumlanmıştır.
Yer yer Kürt geleneksel yapısını hatırlatan unsurlar oldukça yerindedir. Bu hoşuma gitti.
Yalnız son bölümünde oluşan İran Şahı bizi Şii yapmak istiyor tek mesele bu gibiymiş gibi göstermesi kitabı daraltmış ve direnişin yönünü dini boyuta çekmesi tarihle ne kadar uyuşuyor iyi tartmak lazım.

Başından beri Şii olarak yazılan İran neden sonlarında Kızılbaş oluyor pek çözemedim.
Yazar ve çevirmen bu farka dipnot düşmekle görevli olmalıydı.

İç ihanet sonucunda ( her zaman ki gibi) yenilgiye uğrayan kale halkının tavrı
Pir Seyid Rızanın son sözleri gibi; BEN SİZİN YALAN VE HİLELERİNİZLE BAŞ EDEMEDİM BU BANA DERT OLDU AMA BEN DE SİZİN ÖNÜNÜZDE DİZ ÇÖKMEDİM BU DA SİZE DERT OLSUN.

Hiç bir kitabın sonunu bilmeden okuruz iyi ya da kötü bekleriz ama ben bir umut mutlu son beklemiştim . Gerçi konu Kürtlerin tarihi geçmişiyse eğer mutlu sonu beklemekte tuhaftı o da ayrı 17. Yy kale halkının aslında küçük bir Kürt yerleşimi kendini İran ve Osmanlı devletine karşı koruması. Ne yiğitlikler ne kahramanlıklar okudum . Xoneye Cengzerin sen efsane bir Kürt kahramansın . Yine kürdün kendine olan ihanetini yaşadık ve yine kaybettik İran şahına sonuna kadar direnen kale halkı onuru namusu şerefi için kaleyi barutlarla patalayıp ölüme gittiler toprakları uğruna şehit oldular ruhunuz şad olsun ışıklar içinde uyuyun . Erebe şemmo Kürt romanın babası Şemo, latin harflerinden oluşan (SSCB'de) Kürtçe alfabenin de mimarlarından biri olmuştur. Sonsuz teşekkürler dımdımı kaleme aldığın için ..! Mutlaka okuyun pişman olmazsınız

Dımdım destanı, 17. yüzyılda İran Kürdistanı´nda yaşanmış gerçek bir ayaklanmaya dayanmaktadır. Ayaklanmanın merkezi Mergever bölgesinde yer alan Dımdım kalesiydi. Uzun gezginlik yıllarından sonra Kürt Hanı, İran Şahına giderek hizmetlerine karşılık öküz derisi büyüklüğünde bir toprak parçası ister ve buraya çok sağlam bir kale inşa eder. Han güçlenir,egemenliğini ilan eder, Şahla arası açılır. İran Şahı Dımdım kalesinin üzerine ordular yollar, kale kuşatılır. Kürtler Emir Han´la birlikte 7yıl bu kuşatmaya karşı koyar. Erebê Şemo’nun kaleme aldığı bu eser yine aynı yazarın kaleme aldığı Şivanê Kurmanca ile birlikte ilk Kürt romanlari arasındadır.