(Dilêmin) MOLLA MUSTAFA (1903-1979): Adı 20. yüzyıl Kürt milliyetçi hareketi ile adeta özdeşleşen ünlü lider. 1940'lı yıllardan itibaren milliyetçi bir lider olarak ortaya çıkan Barzani, 1958'den ölümüne kadar Kürt milliyetçiliğinin tartışmasız en önemli lideri olarak kaldı. Bu dönem de Barzani'nin öncülüğünde yükselen ve Irak yönetimini zorlayan Kürt milliyetçi hareketi diğer ülkelerdeki Kürt milliyetçiliğini doğrudan etkiledi ve canlandırdı. Buna bağlı olarak Türkiye ve Suriye'deki KDP'ler Barzani KDP'sinin etkisi ile kurulurken, Iran KDP'si de canlanış sürecine girerek Barzani'nin etkisi altına girdi. Barzani'nin bu tartışılmaz konumu 1975 yenilgisinden sonra sarsıldı ve sorgulandı.
Barzani aşiretinin Nakşibendi şeyleri klanına mensup olan Molla Mustafa Barzani, Barzan Köyü'nde doğdu. 1914 yılında devlete daha fazla asker ve vergi vermeye karşı çıkan aşiretin kayıtlı politik tarihinin kendisi ile başladığıağabeyi II. Abdüsselam Barzani, Musul Valisi Süleyman Nazif tarafından idam edildi. Idamın ardından aşiretin başına Şeyh Ahmed Barzani geçti. Molla Mustafa Barzani 1930'h yıllarda kardeşi Şeyh Ahmed'in Asurileri Barzan topraklarına/mintikasına yerleştirmesine karşı çıkması ile tanındı. Şeyh Ahmed'in öncülüğünde başlayan isyan sırasında şiddetli çatışmalar yaşandı ve sonuçta Barzani kardeşler kuşatıldı. İngiliz Hava Kuvvetleri (RAF) Barzan'ı bombaladı. Barzaniler Türkiye'ye sığındı. Bir süre sonra Irak'a geçen Barzaniler Irak'ın güneyinde ikamete tabi tutuldular. Süleymaniye'de göz hapsinde tutulan Molla Mustafa 1943 yılında kaçarak Iran üzerinden Barzana geldi ve yeniden isyan hazırlıklarına başladı. Bu sırada 1941 yılında kurulmuş olan Kürt milliyetçi partisi Hiva (Hiwa) Barzani'yi destekledi ve ona yardımcı oldu. 1944-45 yıllarında girişilen isyan, Irak ordusu ve İngiliz Hava Kuvvetleri tarafından bastırılınca beraberindeki bazı subay ve savaşçılarla Iran'a geçen Barzani, Sovyetlerin desteği ile Kadı Muhammed önderliğinde kurulanMahabad Cumhuriyeti'nin kuruluşunda hazır bulundu. Molla Mustafa'ya Mahabad Cumhuriyeti tarafından general rütbesi verilerek kendisi askeri güçlerin başına getirildi. İran'ı işgal eden Sovyetler 1946 yılında İran ile anlaşarak Kürtlerden desteğini çekince Iran yönetimi, kısa ömürlü olan Kürt Cumhuriyetine son vererek Kadı Muhammed ve arkadaşlarını idam etti. Iran yönetimine silahlarını teslim etmeyi kabul etmeyerek önce Irak'a çekilen Barzani ve beraberindekiler Irak yönetimin de teslim olma çağrısına karp çıktı. Yer yer başlayan çarpışmalardan bir süre sonra Türkiye-Iran sini on takip ederek 320 kilometre ötedeki Sovyetlere iltica ettiler. Sovyetlere signdi için "Kizil Molla" olarak adlandırılan Barzani'nin bu sürgünü 11 plsünd. 1958 yılında Abdülkerim Kasım öncülüğünde gerçekleşen ve Irak Monarşisine son vererek cumhuriyet ilan eden darbenin ardından Abdul kerim Kasım'ın daveti ile Irak'a geri dönen (6 ekim 1958) Barzani, büyük bir coku ile karşılandı ve Kasım rejimini destekledi. İlk zamanlar Kürtler ve yönetim arasinda esen bahar havası uzun sürmedi. Abdülkerim Kasum pönetiminin Kürtlere otonomi tanımaya yanaşmaması ve Kürt taleplerini karşılamaman sebebi ile gerilen ilişkiler Barzani'nin 1961'deki isyanı ile neticelendi. Ordunun büyük bir bölümünü kuzeye sevk eden Kasim, 1963yolanda Baasçı bir darbe ile devrildi. Bu arada IKDP içinde yaşanan iktidar mücadelesinde Barzani kendisine karşı olan parti yönetimini/politburoyu utun süre elinde tutan Ibrahim Ahmet-Talabani hizbini partiden uzaklaştır mayi başardı. Şehirli, sosyalist entellektuellerden oluşan fraksiyon Barzani'yi feodal ve gerici olmakla suçlamaktaydı. Soran bölgesinde etkinliğini sürdüren Barzani muhalifi grup Irak hükümetinden destek gördü. Bu hizip ile beraber Barzani'ye karşı savaşınca "hain" olarak görüldüler. Irak yönetimine karş sapan Barzani güçleri aynı zamanda IKDP-Politbüroyu, Ibrahim Ahmet ve damadı Celal Talabani'ye bağlı kuvvetleri, yenilgiye uğrattı. Bu hizip 1970 Otonomi Antlaşması'ndan sonra IKDP'ye geri döndü.
Irik Kürdistan'ım fil olarak kontrolünde bulunduran Kürtler ile hükümet güçleri arasındaki çatışmalar aralıklı olarak Kürtlerle Irak yönetimi arasında imzalanan ve Kürtlere otonomi hakka tanıyan 11 Mart 1970 Antlaşmasına (Mart Manifestos) kadar devam etti. Bu arada Irak ile Şarul Arab suyolu ve Pen Körfez üzerinde egemen politik güç olma mücadelesi sebebiyle sorunlu clan Iran monargisi Kürtleri destekledi. Irak yönetiminin Mart Antlaşması'nıuygulamakta gönülsüz davranması ilişkilerin kötüleşmesine sebep nidu. Ote yandan Barzani de taleplerini yükseltme konusunda Iran ve ABD tarafından cesaretlendirildi. 1974 yilinda başlayan isyan devam ederken 1975 yilinda Saddam Hüseyin, Ceraye'de Şatil Arah suyolu meselesinde Iranim istedig tavisleri vererek Iran Şahı ile antlaşmaya vardı. İki üle anda imzalanan Cezayir Antlaşması ile Iran ve ABD Kürtlerden desteği kesince isyan luula. çöktü ve yenilgiye uğrada. Barzani Irana iltica etti.
1975 yenilgisi Kürt milliyetçi hareketinde aylıkları derinleştirdi. IKDP'den ayrılanlar kurduklan yeni olagam ve örgütlenmelerle Barzani'nin uzun süreli muhalifi Talabani-Ahmet Hizbi öncülüğünde Kürdistan Yur severler Birliği'ni (KYB) kundular.
Tedavi olmak için ABD'ye giden Molla Mustafa Barzani 1979'da
Washington'da bulunan Georgetown Hospital'da hayatini kaybetti. İran'da
Mahabad şehrinin hatisunda defnedilen Barzani'nin naaşı 1993 yılında
anavatan Barzan Köyü'ne nakledildi