Osmanlı ülkeleri, geri kalmış ülkelerdi. Sultan Abdülhamîd, bu geri kalmışlığa fazlaca tökezlemiştir. Şahsı için yapılan tenkitlerin çoğu, dikkatle okunursa, gerçekte pâdişâhın kusurunu değil, ülkenin geri kalmışlığından mütevellid huzursuzlukları yansıttığı görülür.