Gramer kuralları bize 'insan'dan 'insancık' söcüğü yapabilir. Hatta, 'Tanrı'dan 'tanrıcık' da yapabilir. Fakat, biz yapmalı mıyız? Yapamayız! Dilin canlı yapısı, kültür, irfan buna izin vermez. Ne olsun ki, sözün kökü veya gövdesi - cık (-cik, -cuk, -cük) eki alabilir. Bu 'istediğimiz gibi' hareket edebileceğimiz anlamına gelmez, dile karşı duyarsızlıktır. Çevirmenlik çok hassas bir meslektir. Kısacası, şunu demek istiyorum ki, Dostoyevski, "İnsancıklar" adlı roman yazmamıştır. O, "Бедные Люди" (Bednıye Lyudi) adlı roman yazmıştır. Kelimesi kelimesine "Fakir İnsanlar" diye çevirebilir, içerikle bütünleştirmek için üzerine düşünebiliriz. Sahiden, ben soruyorum; 'insancık' ne demektir? Burada 40 üzeri farklı baskıya baktım, sadece biri bu eseri "Yoksullar" diye çevirmiş. "İnsancıklar"a bunu tercih ederim.
Ciddi anlamda Dostoyevski okumamış ve değerlendirmemiştim. "Yeraltından Notlar" ile yazarla ciddi tanışlık sürecimizi başlatmış oldum. Öcesinde ise bende öyle bir algı oluşmuştu ki, Dostoyevski deyince karamsar bir "tablo" canlanmalı gözümde, bir sosyopat, bir psikopat, psikolojik tahlillerle kafayı bozmuş, bunalımlı biri hayal edilmelidir. Oysa, okuyorum ve anlıyorum ki tam tersi söz konusudur. İncelikten, naiflikten, empatiden kopacak, çatlayacak bir adam; sevgiden, aşktan sızlayacak bir adam... Rus insanını sana öyle sunuyor ki, kemiklerini sızlatıyor. Bu adam göz yaşları eşliğinde yazmış olmalı. "Bednıye Lyudi" benden tam not aldı, hem de edebi anlamda. Şu, bir kez bana kanıtlanmış oldu ki, sadelik ne kadarsa derinlik ve büyüklük de o kadardır. Bu eserde ne var merak ediyor musunuz? Bir odaya tıkışıp, onu perde ve tahta levhalarla dört hisseye bölerek yaşayan insanlar var. Ve betimlemesi! Roman= betimleme. Bu eserle artık Dostoyevski ile el sıkışmış oldum.
Yoksulluk, fakirlik övünülecek değildir elbette. Yazar da övmüyor zaten. Fakirliğin insanları düşürdüğü durumu sosyolojik, psikolojik ve edebi ölçüde aktarıyor bizlere. "Acın imanı olmaz" atasözünü, "Fakirlik bir kapıdan girince din öbür kapıdan çıkar" hadisini hatırladım. "Fakrım fahrımdır." ve buna rağmen "Veren el, alan elden üstündür" hadislerini de hatırladım. Her açıdan kendimce baktım esere. En çok neyi mesele ettim biliyor musunuz? Bu eserin sızısız okunamayacağını. Bak, olm, yazarlık bu işte!
Haşiye:
İlgi, beğeni ve yorumlar bu incelememe hâşiye yazma ihtiyacı doğurdu. 'İnsancıklar' kelimesi bana Türkçe'de hiçbir anlam ifade etmiyor. Rusça'da karşılığı da yok. 'Маленький человек' (Malenkiy çelavek) ifadesiyle küçük insan, ondan da insancık sözcüğü oluşturduk diyelim. Peki, Türkçe'mizde 'küçük' sözcüğünün fakir anlamına geldiğini gösteren bir bilgi kaynağı var mı? Azerbaycan Türkçesi'nde karşılığı olsaydı oradan anlamaya çalışırdım. Olsa olsa politik bir ifade (маленькие люди) olabilir diye düşünüyorum. Ya da burjuva veya feodal zihniyetin ortaya attığı sözcük olmalı. Tarih bilgimize dayanarak bu kelimenin hakkını vermeye çalışabiliriz. 19. yüzyılın ikinci yarısına kadar Rusya'da serflik sisteminin mevcudluğu gerçektir. Fakat, biz bu hakikati Batı zihniyeti ve Sovyet sansürü üzerinden okuyoruz. Rusya tarihini bu zihniyetle yazanlara ( nasıl ki bizim tarih yazma metodumuz yok ve tarihimize batılı gözüyle bakıyoruz) Puşkin ta o zaman itiraz etmişti. Buna Dostoyevski de itiraz etmiştir. Politik ifadelerle edebi eserleri anlayamayız ve yanlış değerlendiririz. Hiç bu kadar zahmete gerek yok, romanı okuduktan sonra felsefi hülyalara dalmaya da gerek yoktur. Kitap elimizin altında, okuyoruz; fiziksel ölçülerine göre değerlendirilen insanlar görmüyoruz, zavallı diye niteliyeceğimiz insanlar da görmüyoruz. Fakir insanlar ve onların sosyo-psikolojik yapısı, duygu dünyası ve bunlarla ilgili ipuçları... "Бедный" (Bednıy) Türkçe'de fakir veya zavallı demek. Lakin, durum edebi eserde farklı boyuta ulaşıyor. Karamzin'in "Бедная Лиза" (Zavallı Liza) hikayesi vardır. Bu hikaye dilimize Yoksul ya da Fakir Liza diye çevrilmiş olsaydı ben yine itiraz ederdim. Önce Türkçe'mizi öğrenmemiz gerekecek; fakir ve zavallı arasında dağlar fark vardır. Üstelik birileri de çıksın desin ki, ben İnsancık Liza diye çevireceğim. Demekle oluyor mu!? Çeviririz ama ne derler!? Sen bu kitabı okudun mu demezler mi? Sen çevirmensin! Dostoyevski'yi dilimize aktarıyorsun ve bunun farkında mısın!? Sözcükler içinde bir kültürü, bir medeniyeti, bir mentaliteyi, tarihten bir kesiti aktarıyorsun. Roman yazmaktan daha zordur bu iş. Dil kutsaldır, kutsal bünyedir, sosyal varlıktır ve canlıdır. Daha ne diyebilirim ki! Sözü uzatmanın ne anlamı var!
