1863 Yılındaki Hareket ve 14 Senelik is-
tikla,1 Devri : Yüz seneden beri Doğu Türkistan'ın
muhtelif bölgelerinde, fakat umumiyetle Kaşgar
şehrinde meydana gelen direniş hareketleri, 1863
yılında değişik bir durum arzeder. Bu sefer Doğu
Türkistan'ın bütün bölgelerinde ve aynı yılda hare-
kete geçiliyordu. 1863 nisanında Küçar şehrinde
Raşiddin Han, haziran ayında Karğılık şehrinde Ab-
dullah, ağustos ayında Kaşgar'da Sıddık Beğ, Ho-
ten'de Müftü Hacı Habibullah, Yarkent'te Muham-
med Ali, tli'de Ebu'l-A.Ia Hudaykuloğlu, Urumçi'de
Davut Halife, aralık ayında Çöğçek'te imam Mu-
hammed adlarındaki milli mücahitler
Görülüyor ki, bugünkü Doğu Türkistan, yani
Çin'in kuzeyindeki topraklar (Tiyanşan «Tanrı»
Dağları'nın çevreleri) ilk Türklerin yerleştikleri
yerlerdir. Ve burada varlığından bahsedilen hakim,
muktedir kabilenin de Hsiung-nu (şüng-nu) kabile-
si olduğu ve Çinlilerle devamlı muharebelerde bulun-
duğu anlaşılmaktadır.
Bu ilk izahları yapbktan sonra, Doğu Türkis-
tan'da kurulan veya Doğu Türkistan'a hakim olan
Türk devletlerinden kısaca bahsedelim. Böylece Do-
ğu Türkistan'ın bugüne kadar gelen milli tarihimiz-
deki yerini, iyice öğrenmiş oluruz.
"...Çinlilerin altınına, gümüşüne, ipeğine, tatlı sözüne, değerli hediyesine kapılmadım. Bunlara kapılan ne kadar Türk'ün öldüğünü, Çin boyunduruğuna düştüğünü unutmadım. Tanrı yardım etti. Türk kağanı oldum..."
1876 yılında başlayan «ikinci Maınçur istilası»
devrinde de Doğu Türkistan'da çeşitli zulüm ve iş-
kence usulleri uygulanmıştır. Daha önceki yıldırma,
yoketme ve işkence şekillerine yenileri eklenmiştir .
. Bunları maddeler halinde kısaca aşağıya çıkarıyo-
ruz.
a - Her istila devrinde olduğu ve daha önce-
ki sahifelerde bahsettiğimiz gibi, halkı yıldırmak ve
ilerdeki direniş hareketlerine mani olabilmek için,
büyük bir katliam hareketine girişilmiştir.
b - Yakup Beğ zamanında inşa edilmiş olan
Türk - tslam mimarisine uygun bütün devlet ve hü-
kumet binaları, okullar ve kışlalar yıktırılmıştır.
Bunların yerine Çin mimarisine uygun binalar yap-
tırılmıştır. Hatta şehirlerin yanına etrafı yük-
sek surlarla çevrili ve tamamen Çin mimari
üslubuna uygun tarzda, özel şehirler inşa ettirilmiş-
tir.
c - 1881 senesinde Doğu Türkistan'ın müs-
temleke statüsü değiştirilmiş ve burası bir «Çin
eyaleti» kabul edilmiştir. Bunu perçinlemek için de,
Doğu Türkistan adını değiştirerek «Sinkiang» de-
mişlerdir. Buna uygun olarak diğer bütün şehirlerin
isimlerini de, değiştirmişlerdir. Değiştirilen şehir
isimlerinden birkaçı şöyledir:
Bütün hür ülkelerden, hiçbir yardım gelmese dahi Doğu Türkistan Türkleri, komünizmi kanlarıyla boğacaklar ve hürriyet mücadelesini zaferle bitireceklerdir. Tarihte, bilhassa Türk tarihinde zulmün ebediyen yaşadığı görülmemiştir. İnsanların, Hakkın saltanatına doğru koştukları bir çağda, Doğu Türkistan halkı da bu yarışta şerefli yerini alacaktır. Gerek Rusya’da ve gerekse Çin’de komünizmin çöküşü, bu ülkelerdeki Türk varlığının zaferi ile mümkün olacaktır.
Göktürkler, ilk senelerde yukarıda zikrettiği-
miz Avar 11.akaııhğı içerisinde yaşıyorlardı. «545
l'i'tı,ne�erinde Cu-Cen (Avar)lara isyan ederek ali Iıa-
kimiyeti elde ettiler. Ve az vakit içinde A-var Hü-
kümdarı Onabay Kağanı mağlup ederek, şarkta
Mançurya hudutlarından, garpta Karadeniz sahille-
rine, cenupta da Hindistan hududuna kadar uzanan
yerlere malik oldular ve tarihte malwn en büyük
Türk Devleti'ni kurdular.
Karahanlılar devri Arap kaynaklarında, «Ha.
ka.nWa.r Devri» olarak geçer. tsıa.m Ansiklopedisi'n-
de KarahanWardan, ilk İslam · Türk sülalesi olarak
bahsedilerek şöyle denmektedir. «Ka.raha.nlılar ta.bi-
ri, Şarki ve Garbi Türkista.n'da hüküm süren ilk
isl3.nı - Türk siila.lesine (840 - 1212) verilen sun'i
bir addır.»