İslam'da Bilim ve Teknik
Fuat SezginSözler ve Alıntılar
Endülüslü astronom İbrāhīm b. Yaḥyā ez Zerḳālī 5./11. yüzyılın sonlarına doğru, evcin ileriye doğru hareket değerinin 279 yılda 1° olduğunu bulmuştu. Bu da bir yılda 12,09'' ye karşılık gelir ki günümüzün 11,46'' değerine çok yakındır. 3./9. yüzyılın sonuna doğru Ebū el-ʿAbbās el-Īrānşehrī, Ptoleme’nin aksine Güneş tutulmasının dairesel olabileceğini savundu ve tam Güneş tutulmasının, Güneş’in dünyadan en uzakta değil orta uzaklıkta bulunduğu sırada olabileceği görüşünü ileri sürdü.60 Dairesel bir güneş tutulması Avrupa’da Chr. Clavius tarafından 1567 yılında gözlemlenmiştir.
3./9. yüzyılın ikinci yarısında Sābit b. Ḳurra sadece astronomide değil aynı zamanda matematikte de mükemmel işler başardı. Pythagoras teoremini her tür üçgen için genelleştirdi. Ancak, Sābit b. Ḳurra’nın bu teoremi, Avrupa’da mucit olarak John Wallis
(1616-1703)’in adını taşımaktadır.
İslam dünyası astronomları, sürekli olarak gökyüzü gözlemlemelerinin sonucu olarak başka önemli sonuçlara da ulaşmışlardır. İbrāhīm b. Sinān b. Sābit (296-335/909-946 yılları arasında yaşamıştır) bilindiği kadarıyla, ekliptik eğimin sabit olmadığı görüşüne ulaşan ilk kişidir.
Bizim şimdiye kadar çok kesinleşmeyen bilgimize göre, el Meʾmūn kurduğu «Bilgelik Evi» (Beyt el-Ḥikme) adındaki bir kurum aracılığıyla bilim adamlarının çalışmalarını kolaylaştırdı ve organize etti. Görüldüğü kadarıyla el-Meʾmūn astronomi tarihinde gerçek anlamda gözlemevi kuran ilk kişidir.
Matematiksel coğrafyanın basit yöntemleri ve Avrupa’nın el Ferġānī’nin astronomi elkitabının defalarca çevirisi yoluyla öğrendiği sayısal değerleri Albertus Magnus (yaklaşık 1200 1280)’da açıkça görülmektedir.
Muhammed b. Cabir El- Battani'nin astronomi elkitabı hemen hemen aynı zamanda, ilk kez Tivolli Plato'nun çevrisi olarak Avrupa'ya ulaşmıştır.
Bu toplu bakışta anılacak olan 10./16. yüzyıl başarılarından birisi 1575-1580 yılları arasında Osmanlı Sultanı III. Murat tarafından İstanbul’da kurulan büyük rasathanedir. Böyle bir rasathane kurma fikrini sunan kişi çok yönlü bir bilgin olan Taḳiyyeddīn Muḥammed b. Maʿrūf er-Raṣṣād’dır. Bu bilgin, çok büyük boyutlarda imal edilmiş yeni aletlerle, “yeni bir gözlem tarzı” (raṣad cedīd) yardımıyla köklü bir şekilde tashih edilmiş sonuçlar elde etmeyi hedeflemekteydi. Suriye ve Kahire’deki ikametinden sonra İstanbul’a göçen Taḳiyyeddīn tarafından muhtemelen ilkin Arapça dikte ettirilen ve bize Türkçesiyle ulaşan kitap, bu rasathane ve aletleri hakkında bilgi vermekte, o zamana değin bilinmeyen boyutlardaki 8 gözlem aracının tanıtımını ve resimli tasvirlerini içermektedir. Bunlardan iki tanesinin bizzat Taḳiyyeddīn tarafından icat edildiği anlaşılıyor.