Kürt beyleri, salt siyasi iktidarlar peşinde koşan politik ve askeri aktörler değil. Bitlis Beyi Abdal Han, Şerefhan Bitlisi, Hakkâri Emiri Mir Imaduddin ve Mir Yakube Zirki örneklerinde olduğu gibi aynı zamanda düşünce ilimlerine ilgi duyan, edebi zevkleri önceleyen, medrese ve tekkeleri canlandıran ve en önemlisi de eser yazan mütefekkirlerdir. Siyasi aktörlerin aynı zamanda bilginin dolaşımını sağlayan aktörler olmasının Kürt düşünür ve şairlerini cesaretlendirdiği bir gerçektir. Nitekim bahsettiğimiz dönemde yani henüz 16. yüzyılda Kürt şairlerinin edebi muhitler olarak ortaya çıktığını görebiliriz.
16. yüzyılda öne çıkan en önemli şair Mir Yakub Zirki'dir (6.1579) Şerefname'ye göre Mir Yakub bir divan sahibidir ve divanı Kürtçedir. Ama yazık ki, bu divan bugün elimizde yoktur. Aynı dönemin başka bir şaride Erbil'e bağlı Herir Köyü'nden olan Eliye Heriridir. Bu dönemden şiirleri elimize ulaşan ilk şair olması açısından Eliyê Heriri önemli bir isimdir. Melayê Ciziri ve Ehmedê Xani'ye ilham kaynağı olması açısından da nemli bir şairdir.
16. yüzyılın sonlarında başlayan 17. yüzyılda zirvesine ulaşan Kürt edebi muhitlerin en önemlisinin Cizre'de Melayê Ciziri'nin yaşadığı Kırmızı Medresede olduğu anlaşılıyor.
Sayfa 257 - Osmanlı Kürt İlişkileri Bağlamında Kürt Medrese ve Tekkelerinde İlmi Faaaliyetler, Nesim DORUKitabı okudu
Selwa sehîqed xemmilî lew kemmilî mestane reqs Wer suhbetê ger qabil î dê bêt û ret şahane reqs
Tercüme: Selvi boylu düzgün endamlı sevgili süslendi, onun için sarhoşça raks mükemmel bir hale geldi.
Kabiliyetin varsa meclise sen de gel raksa katıl, zira düzen içinde sürecek şahane raks
Açıklama: Boyu selvi ağacı gibi düzgün; endamı uzun, rânâ ve âzâde olan sevgili özenle süslenip eğlence meclisindeki raks halkasına katıldı. Onun için şahane raks, aşk sarhoşlarının raksı mükemmel ve muntazam bir hal aldı. Ey âşık! Eğer kabiliyetin varsa sen de gel bu eğlence meclisindeki raks halkasına gir. Zira bu raksa herkes katılamaz; ancak ehil olanlar katılabilir.
Sayfa 87Kitabı okuyor
Ji guher xunçe kuşaî digirit durcê 'eqîq Bi şekerxende zenî ger bigirêt şekkerê teng
Tercüme: Sevgilim! Goncaya benzeyen ağzını açarsan ve beyaz inciler misali dişlerin görünürse, akik taşı kutusunu kapatır ve eğer tatlı tatlı gülersen o zaman özel paketlerdeki şeker ağlar.
Açıklama: Ey sevgili! Senin küçük ağzın ve dişlerin güzellikte emsalsizdir. Keza gülüşün ve gülümsemen, tatlılık ve cazibenin, çekiciliğin zirve noktasıdır. Çünkü sen goncayı andıran o küçücük ağzını açarsan ve beyaz inciler gibi dizilmiş olan dişlerin görünürse değerli akik taşı, dişlerinin güzelliğinden ötürü utanır, tanelerini kutusunun içinde gizler ki başkaları onları görmesin. Çünkü akik, dişlerinin ve dudaklarının güzelliği ile boy ölçüşemeyeceğini çok iyi bilmektedir. Keza sen güzelce güler, cazip olan her tatlı nesne ile alay edercesine tatlı tatlı tebessüm edersen; özel paketlerde bulunan ve tatlılığıyla sembol haline gelen şeker, gülümsemedeki tatlılığa ve sahip olduğu cazibeye sahip olmadığı için hüzün, kin, öfke ve kıskançlıktan ağlar ve intihara kalkışır.
Sayfa 81Kitabı okuyor
Tercüme: Üzerimize yağan oklar iki hilal kaşlarından gelenlerden ibaret değildir. Bilakis siyah kirpiklerinden ciğerimize gelen oklar daha fazladır.
Sayfa 80Kitabı okuyor
Tercüme: Gönlümüzdeki aşk cevheri ne şekilde ve nasıl gizli kalır. Oysa ki tenlerinin rengi sarıya çalan güzellerin aşk ve muhabbeti âşıkların yüzlerinden bellidir.
Tercüme: Sevgilimizin gönlü yüzlerce damla gözyaşlarıyla yumuşamadı. Yüzlerce damla su taşı nasıl etkiler!
Sayfa 78Kitabı okuyor
Weh ku bê şahid û mehbûbê te 'umrê xwe buwar Karikî rabe bike weqt e ku êvar e dereng
Tercüme: Ey âşık! Yazık oldu sana, çünkü sen ömrünü güzel bir sevgili olmaksızın tükettin. Kalk acele et ve faydalı bir şey yap! Vakit geldi, akşam yaklaştı ve zaman daraldı.
Açıklama: Ey âşık! Senin bu haline şaşıyor ve üzülüyorum. Zira ömrünü boş yere geçirdin, gençlik yıllarını güzel bir sev- giliden yoksun tükettin. Gevşeklik göstermeden hemen kalk sevgiline ulaşmada ve arzuna kavuşmada yararlı bir iş yap. Çünkü vakit daraldı, ömür akşama yöneldi ve hayat güneşinin batmasına çok az bir zaman kaldı. Bu fırsatın yok olma anı yak- laştı, çaba göstermeye mecal kalmadı. Sonra pişman olacaksın ama bu pişmanlığının hiçbir yararı olmayacak.
Fehmê raz er bikirî wer bibehê mujdeê saz Çengê bê perde dibêjit ne ney û nayê bi deng
Tercüme: Eğer sen sırları anlamak istiyorsan gel sazın müjdesini dinle. Çeng bu sırları açıkça söyler, ney ve nay ise yüksek sesle söylerler.
Açıklama: Ey âşık! Eğer sen muhabbet ilminin esrarını, aşk mihnetinin gizli yönlerini öğrenmek istiyorsan, eğlence ve mûsikî meclisine gel ki, bütün bu sırları tek başına değil de birlikte müjdeleyen, gizli yönlerine işaret eden sazları dinleyesin. Çeng, bu sırları kinaye yoluyla değil, perdesiz ve açık bir tarzda söylerken, ney yüksek sesle bunları haykırır.
Sayfa 77Kitabı okuyor