Sosyalizmin bir felsefesinin olduğu kabul edilmezken, anarşinin bir felsefesinin olduğunu kim iddia edebilir?
Bu soruya, elden geldiğince açık ve kesin olmaya çalışarak cevap vermeyi deneyeceğim. Sizden ricam, Londra'da düzenlenen bir konferansta daha önce belirttiğim ve bana kalırsa, anarşinin felsefesi derken ne anlaşılması gerektiğini daha iyi kavramayı sağlayan bir iki örneği sizin huzurunuzda da tekrarlarsam beni bağışlamanızdır.
Doğa bilimlerinden alınma, kolay anlaşılır birkaç örneği öncelikle ele alırsam, bana gücenmeyeceğinizi
umarım. Toplumsal fikirlerimizi bunlardan türetmek için değil alâkası yok! insan toplumlarının pek karmaşık olaylarında örnek aramaktansa pozitif bilimlerce gözlemlenen olaylarda daha kolay kavranan bazı ilişkileri daha iyi ortaya sermek için bu Örneklere başvuruyorum yalnızca. Evet, içinde bulunduğumuz dönemde pozitif bilimlerde dikkatimizi özellikle çeken şey, birkaç yıldan bu yana geçirdikleri derin dönüşümdür, evrendeki olayları kavrayış ve yorumlayış tarzları tümüyle değişmiştir. Bildiğiniz gibi, bir zamanlar insan Dünya'yı evrenin merkezi sanıyordu. Güneş, Ay, gezegenler ve yıldızlar sanki yerküremizin etrafında dönüyordu. İnsan, ikâmet ettiği bu yerkürenin, yaratılışın merkezini temsil ettiği kanısındaydı; kendisi de gezegeninin üstün varlığı yaratıcının seçilmiş kuluydu. Güneş, Ay, yıldızlar yalnızca onun için yaratılmıştı; Tanrı tüm dikkati ona yöneltmişti, en ufak davranışına bile göz kulak oluyordu, Güneş ilerleyişini onun için durduruyor, bulutların arasına giriyor, tarlaların ve şehirlerin üzerine sağanak yağmurlarını ve şimşeklerini, ya buralarda oturanla rın erdemini ödüllendirmek ya da işledikleri suçları cezalandırmak İçin yağdınyordu. Binlerce yıl boyunca insan evreni bu şekilde tasarladı.
Bununla birlikte, on altıncı yüzyılda insanın tüm kavrayışında nasıl engin bir dönüşümün meydana geldiğini biliyorsunuz. Dünya'nın, bırakalım evrenin merkezi olmayı, Güneş sistemi içindeki bir kum tanesinden başka bir şey olmadığı diğer gezegenlerin yanında küçük bir bilyeden başka bir şey olmadığı kanıtlandı. Güneş, bizim küçük yerküremizle karşılaş'tırıldığında dev gibi olan şu gökcismi bile, gökyüzünde parıldadığını, samanyolunda karınca gibi kaynaştığını gördüğümüz sayısız yıldız arasında bir yıldızdı yalnızca. Bu uçsuz bucaksız sınırsızlık karşısında insan ne'kadar küçük gözükür, özlemleri ne kadar gülünç kalır! Kozmolojik fikirlerdeki bu dönüşümün etkisi dönemin tüm felsefesinde, tüm toplumsal ve dinsel kavrayışlarında hissedildi. Günümüzdeki gelişimi karşısında pek gururlandığımız doğa bilimleri bu dönemde ortaya çıkmıştır. Fakat, tüm bilimlerde çok daha derin ve çok daha büyük kapsamda bir değişim meydana gelmek üzeredir ve anarşi, göreceğiniz gibi, bu evrimin sayısız tezahüründen, kendini gösteren yeni felsefenin kollarından yalnızca biridir.

Evliliği çok da büyütmeyin gözünüzde, soğukkanlılıkla baktığınızda evlenmenin çok da önemli bir olay olmadığını görürsünüz. Bir kadın mutsuzsa kocasından ayrılır, olur biter. Ama size göre bu olacak şey değil. Kızınızı da bu anlayışa göre yetiştirmişsiniz; size göre de, kızınıza göre de, insan evlenmekle geriye dönüşü olmayan bir yola giriyor, yani yapılan yanlışı düzeltmenin olanağı yok, ya kadın kendini evlendiği adama uyduracak, onun ahlak ilkelerini benimseyecek, ya da ölene kadar evlendiği adamın pençesi altında inim inim inleyecek ki gerçekten de veremden de acı verici bir şeydir bu.

Böylece yüzyıllar geçti; benim bacım çıktı ortaya –tanıyorsun onu– ve o sözünü söylemeye başladı. Her zaman vardı o, herkesten önce vardı, insanın varolmasıyla birlikte vardı; çalışmada yorulmak nedir bilmezdi. İşi ağırdı, küçücük başarılar bile çok çetin uğraşlar gerektiriyordu, ama o çalıştı ve başarılarını çoğalttı. Erkek daha gelişti, kadın daha bilinçlendi, erkekle eşit olduğunu anlamaya başladı, bu gerçek beynine iyice kazındı. Ve artık zaman yetti, ben doğdum.

Ancak çok gerilere gitmiyor benim doğumum, daha dün gibi. Benim doğduğumu ilk kim hissetti biliyor musun? İlk kim hissetti ve bunu başkalarına da söyledi? Rousseau... “Yeni Heloise” adlı bir kitap yazdı Rousseau ve benim doğduğumu başkalarına da duyurdu. Böylece insanlar ilk kez ondan duydular beni.

İnsanlar hayvan gibiydiler. Erkeğin, kadının güzelliğine değer vermesiyle bitti hayvanlığı insanın. Kadın güçsüz, erkekse kabaydı. Her şeyin güçle halledileceği dönemlerdi. Ve erkek, güzelliğine değer vermeye başladığı kadını benimsedi, kendine ait bir şey haline getirdi. Kadın, erkeğe ait bir mal, eşya oldu. Astarte’nin saltanatıydı bu.

Erkek geliştikçe, kadının güzelliğine daha çok değer vermeye onun güzelliği önünde eğilmeye başladı. Ama kadının bilinci daha gelişmemişti. Erkek kadında yalnızca güzelliğe değer veriyordu; kadınsa yalnızca erkekten duyduğu şeyleri düşünebiliyordu. Öte yandan erkek ona bir tek kendisinin insan olduğunu, onun insan olmadığını söylüyor ve böylece kadın kendini insan değil, erkeğe ait değerli bir taş gibi görüyordu. Bu da Afrodit’in saltanatıydı.

Ama işte kadın kendisinin de bir insan olduğunu anlamaya başladı. İnsanlık onurunun ayaklar altına alınışına ilişkin ufacık bir düşüncenin bile onu nasıl derin acılara boğduğunu söylemeye gerek yok. Çünkü kadın hâlâ insan kabul edilmiyordu. Erkek onu hâlâ arkadaşı gibi değil, kölesi gibi görmek istiyordu. O da erkeğe: “Ben senin arkadaşın olmak istemiyorum,” diyordu. O zaman erkeğin tutkuları kabarıyor, kadını insan saymadığını unutarak ona yalvarmaya başlıyordu. Sevmeye başlıyordu onu, bu erişilmez, dokunulmaz, Lekesiz Bakire’yi. Ama kadın onun bu yalvarmalarına kanıp da kendisine el sürmesine izin vermeye görsün! Bir anda her şey bitiyor, kadın artık erkeğin eline geçmiş oluyordu. Erkeğin elleri güçlüydü, kabaydı ve erkek kadını itiyor, horluyor, kölesi gibi görüyordu. Bu da zavallı Lekesiz Bakire’nin acı dolu saltanatıdır.

“Seven insan, sevdiği kadını bağımsızlığa yücelten insan!”

“Aşkın insandaki bütün güçleri nasıl uyardığını yaşamamış olanlar, gerçek aşkın ne olduğunu bilmiyor demektir.”

“Başkasının yücelmesine yardım etmede ve kendini yüceltmededir aşk.”

“Etkinlikte bulunma olanaklarından yoksun olanlara aşk bu olanakları verir. Bu olanaklara sahip olanlara, ellerindeki olanaktan yararlanma gücünü verir.”

Yeni insanlar diye birileri vardır ve bunlar yalnızca kendileri bu niteliklere sahip olmakla kalmazlar, aynı üstün niteliklere sahip olmayanlarla dostluk, arkadaşlık da etmezler; ancak onlar bunu yaparken dostlarını, arkadaşlarını olağanüstü insanlar olarak değil, iyi yürekli, basit, sıradan insanlar olarak görürler.

Ancak yine de çok yazık; bugün bir yeni insana onlarca çağdışı, ilkel insan düşüyor. Ama elden ne gelir; ilkel dünyanın insanları elbette ilkel olacaklar.

Önce açıkça görünmeye cesaret edemiyor sözcükler, kendi yerlerine tekziplerini gönderiyorlar: “Ama ben gitmeliyim.” Kendilerini gizlemek için gönderiyorlar tekziplerini. Nitekim bir anda, kendilerini doğuran dört küçük sözcük çıkıveriyor ortaya: “Ama o bunu istemiyor,” ve bir saniye geçmeden de kendileri çıkıyorlar ortaya: “Bunu ben de hiç istemiyorum.”

“Bir insanı sevmenin ne demek olduğunu konuşmuştuk; hatırlar mısın? Sevmek, sevilen insan için iyi olan şeylere sevinmek, onun daha iyi olması için gerekli şeyleri yapmaktan mutluluk duymaktır, demiştik, öyle değil mi?”