Hiçbir idare, bendelerini, gözdelerini taltifte bu mertebeye varamamıştır. İşte bu sebepledir ki mensupları onun uğuruna kul, kurban olurlar.
Hattâ bugün Cemiyet çürüyüp dağıldıktan sonra, onun kurmuş olduğu menfaat ağının kör düğümleri içinde kalmış olanlar ne tarafa dönmek isteseler bütün bütün rabıtalarını kırmak mümkün olmaz. O büyük velinimetlerine söz söyletmezler; çünkü damarlarında dolaşan kanlan kuvvetini, hayatını oradan almıştır; herbiri bir suretle onun ebedî minnettarı ve şükürgüzarıdır; o sayede ne tulumbacılar efendi, bey, paşa, nazır, mebus oldular; ne hiçler adam sırasına geçtiler; ne kanlı katiller cezadan muafiyet imtiyaziyle serefraz oldular; masumları ezmek, üşe- rayi yükseltmek, kabahatsizlere ceza etmek, kabahatlileri mükâfatlandırmak cemiyetin baş düsturuydu. (Hasan Sabbah)ın haşişi gibi onun mâneviyetinde mahiyetleri değiştiren bir ekşir vardı. Bedhâh bir manyatizmacı gibi "czleri, vicdanları, basiretleri bağlardı. En insaniyetperver, namuskâr, afif adamları ahlâk uçurumlarına sürüklerdi, ve nasıl ki sürükledi. İttihatçıların hepsi insaniyet ten nasibsiz, vicdansız kimseler değildir; buna şüphe yok.
Fakat nasıl oldu da fazlu irfan erbabı itirazsız ve muhakemesiz dört beş katilin peşlerine takılarak izlerinden gitmek gibi günahların en büyüğünü işlediler? Bu kanlı yolun varacağı neticeyi göremediler?...
Duvar duvara bitişik bu iki komşudan başka hemen bütün mahalle, kıtlığın insafsız, devasız, çaresiz elemiyle yanıyor, kavruluyordu. Bu iki müreffeh, kibar aile reis lerinin isimlerini süsliyen (Hacılık), (Hafızlık) ünvanları bir müddet birer (paratoner) gibi kendilerini dediden kodudan, düşmandan, kem nazardan korudu. Biri peygamberimizin mezarına yüz sürmüş mübarek bir hacı, diğeri Allahın kitabını nakşetmiş muhterem bir hâfız-ı kelâm.
Bunlardan hak ve insaniyete mugayir ne zille sadır olabilir?. Evet, efendüer, bir. müddet takdisi vacip bu iki unvanın temin ettiği hürmetle yaşadılar; lâkin gitgide mahallede açlık arttı. Herkes zar zor kendi yağiyle kavrula bilirken şimdi kimsenin ne yağı kaldı, ne suyu., ne sebili...
Çazırtı başladı; tenceresini, sahanını, halısını, mangalını satanlar sattı; şimdi nöbet iç çamaşırlarına, dona gömleğe kadar geldi. Zaruretle bunalan bazı aileler, hasta evlâtlarını, analarını, babalarını, kardeşlerini açlığın, ölümün aman vermez pençelerinden kurtarmak için her gün en lüzumlu eşyadan birini götürüp haraç mezat satıyorlar ve ancak o günün gıdasını pek eksik olarak tedarik edebili yorlardı. Okkası elliye-çıkan sütün yevmiye yüz dirhemciği temin olunamamak yüzünden ne yavrular, ne hastalar ölüyordu...
Mahalle böyle bir maişet cehenneminde yanarken Hafız İshak Efendinin evine bilmem neredeki mandırasından güğüm güğüm halis sütler, teneke teneke kaymaklar, kâse kâse yoğurtlar geliyordu; piyasadan çekilen şekerler, unlar, yağlar sanki saklambaç oynar gibi bu iki haneye gelip gizleniyorlardı; her taraftan yok olan şeyler âdi zamanlara nisbet kabul etmez bir bollukla bu evlere do luyordu. Herkesin gırtlaklarını dağlıyan, dillerini kurutan “yok” lâfzı bu aileler için bîmâna idi. Odunlar, kömürler, manda arabalariyle taşınıyor; o koca koca meşe' kütükleri yarmakla bitip tükenmiyordu; kıtlığın her tarafı birer iskelet gibi kurutup bitirdiği bu hengâmede bütün bu şeyler hangi hazinei kayıptan tedarik olunuyordu? İki kona ğın bütün odalarına kumlu soba bacaları daima tüter, fırıldaklar giril giril döner, âlem sancısını geçinmek için bir tuğla parçası ısıtacak ve hastasına bir çorba pişirecek kadar ateş bulamazken bu Hacı ve Hâfız efendilerin ko nakları kânunlarda mutfaklarından tavan aralarına ka dar ılık bir mayıs havasiyle meşbu bulunurdu.
Hacı Ferhat Efendinin kapısına her ay başında bir araba dolusu erzak gelirdi. Arabadan haneye nakil esnasında şeker çuvallarından sokâklara dökülen kırıntıları tenekelerden sızan yağları, ufak sandıklardan saçılan kuru üzüm ve incirleri, sepetlerden düşen yaş meyvaları kapışmak için mahallenin çocukları aç hayvan yavruları gibi çamurlara bulanırlar, arabanın altına, tekerleklerin arasına girerlerdi. Arabanın yanındaki neferlerin bazan hiddetli taraflarına tesadüf ederse boş mideli bu sefalet yavrularına iri çizmeleriyle tekme atarlar, o zavallıcıklar da yaktan evvel ağızlarındaki nimeti yemiye uğraşarak o ça murlu bir yudum leziz şeyi o acı tekmeye katık ederler ve bir lokmacık daha kapabilmek için sesleri çıkmaz; yalnız zayıf ve soluk yanaklarından akan yaşları görünürdü.
Bu kadar erzakı ne yapıyorlar? Nerelerine yiyorlar?
İşte bütün mahalle açlarına merak olan budur; gelen gidenleri eksik değildir; sıkça sıkça ziyafetler verilir'. Haremler, selâmlıklar, hanımlar, beylerle dolar. Bu Hacının, Hafızın konaklarına hasırlılarla rakılar, kasalarla biralar taşınır. Yerler, içerler, söylerler, çağınrlar, eğlenirler, çalgı, cümbüş, kıyamet kopar.
Onların eğlenceleri böyle ziyafet zamanlarına münhasır değildir; bu iki mesuthanede daima düğün var gibidir... Piyano, ut, def, şarkı sesleri hiç kesilmez. İki ev de musiki meşkhanesine benzer. Komşularda hasta ve hattâ cenaze olduğunu nazarı insafa almazlar; dünya yıkılsa onlar zevkleriyle meşguldür; bunların evlerine gidenler, ka pılarının önlerinden geçenler harb, kıtlık, hastalık felâ ketlerini unuturlar; kendilerini bolluk, güllük, güneşlik, ferah veren, neş’e saçan bir memlekette sanırlar.