Bir halk vatanından sökülerek yabancı topraklara parça parça dağıtılırsa uğramayacağı felaket yoktur.Kuzey Kafkas Halklarının sürgün tarihi-bugüne kadar çok azı aydınlatılmış olsa da bunun apaçık şahididir.
Sayfa 161
Sürgün edildikleri bölgelere iyi-kötü yerleşmelerinin üzerinden 10 yıl geçmeden başlayan Osmanlı-Rusya savaşı(1877-1878)Çerkeslere yeni sürgünler,yeni yıkımlar getirdi.
Sayfa 161
Savaşın bitiminde imzalanan Ayestefanos(3 Mart 1878)ve berlin (13 Temmuz 1878) anlaşmalarına Rusya tarafının ısrarıyla "Çerkeslerin Rumeli'den çıkarılarak Osmanlı-Rusya sınırlarından uzak yerlere gönderilmeleri"maddesi kondu.Böylece Rumeli'ne 1859-1876 yılları arasında yerleştirilen Çerkesler,birkez daha yerlerinden kaldırılarak Anadolu içlerine ve Orta-Doğu bölgelerine sürgün edildiler.Bu ikinci sürgünde devlet eliyle gerçekleştirildi.
Sayfa 163
Kuzey Kafkas Halklarının 1857-1883 yılları arasında büyük gruplar halinde vatanlarından ayrılmaları göç olarak isimlendirilemez.Bu olgu,insanların kendi isteğiyle,yeni fırsatlar aramak için vatanından ayrılması olarak nitelenemez.Bu ayrılığın tarihi nedenleri,yüzyıllar boyunca Kafkasya'nın birbiri ardınca uğradığı istilalarla yavaş yavaş oluşmuştur.19.y.y boyunca Kuzey Kafkasya'nın Rusya saldırısına direnme sürecinde gereken ortam ve koşulları olgunlaştıran bu "Ayrılış":zamanın sömürgeci devletlerinin hepsinin çıkarlarına uygun olduğu için;dini,siyasi propagandalarla da körüklenmiş:Çarlık Rusya'nın zulüm ve katliamlarıyla önüne geçilmesi olanaksızlaşmış bir "Sürgün"dür.
Sayfa 169
1896 yılında İstanbul'a giderek geri vatanına dönen Khumaran köyünden Veko,o zaman Kafkasyalıların içine düştükleri durumu şöyle belirlemişti:
"İstanbul'a gitmeyen istanbul diye ölüyor.Gidenler istanbul'da ölüyorlar.
Sayfa 171
Terme-Çarşamba arasında çıkarılanlardan 30.000 Çerkes üç küçük gemi satın alarak vatanlarına dönmek istedilerse de başaramadılar.Ardahan dolaylarına yerleştirilmiş Çerkeslerden 1200 kişi Batum'a gitmek üzere yola çıktılar.Ancak sınırda zorla durduruldular.
Sayfa 174