_İnsanın varlığı sırlarla kuşatılmıştır. Bizim dar bilgimiz ve tecrübemiz sınırsız denizlerde bir küçük adadır sadece.
_Birçok gerçek vardır ki insanın, kendi başından geçip de kafasına dank etmedikçe, bunların tam manalarını anlaması olanaksızdır.
_Bilgelik, aklın yolundan ayrılmayan, yeniliğe açık ve her türlü farklı bakış açılarına karşı
··
1 artı 1'leme
·931 görüntüleme
_Sözleri_
_Bağnazlar aptaldır demiyorum ama aptallar genellikle bağnazdır diyorum.
_Hakikatin yasaklanması, hakikatten bir şey eksiltmez. Tarih, zulümlerle susmak zorunda bırakılmış doğrularla doludur.
_Eylemler mutluluğu artırmaya yöneldiği ölçüde doğru, mutluluğun tersini üretmeye yöneldiği ölçüde yanlıştır.
_Memnun bir domuz olmaktansa, memnun olmayan bir insan olmak daha iyidir; memnun bir aptal olmaktansa, memnun olmayan bir Sokrates olmak daha iyidir. Ama aptal ya da domuz farklı bir görüşteler ise, bu, onların, meselenin sadece bir yanını bildiklerinden ileri gelmektedir. Diğer taraf ise meselenin iki yanını da biliyor.
_İster ahlaki ister bilimsel olsun, ilerleme tipik olarak dini düşüncelerden uzaklaşan ve kalabalıklardan kopan bireyden gelir.
_Arzularımı tatmin değil, sınırlandırmak sayesinde mutlu olmayı öğrendim.
_İnanmış iradeli bir kişi; sadece çıkarlarına göre hareket eden doksan dokuz kişiye denk toplumsal bir güçtür.
_İnsanlar kötülük yaparlar; arzuları çok şiddetli olduğu için değil, vicdanları çok zayıf olduğu için.
_İnsanlar, boş korkuların başkalarının yerini almasına, şikayet ettikleri kötülüklerin yerine daha büyük kötülüklerin geçmesine izin vermemeli; insanların hareket özgürlüğüne getirilen her kısıtlamanın (ki bunun tek kabul edilebilir biçimi, onları, yaptıkları kötülüklerden sorumlu tutmaktır) insan mutluluğunu kurutacağını ve insan soyunu yoksullaştıracağını hatırda tutmalı. Çünkü insan yaşamını değerli kılan tek şey budur.
_Toplumun, beğendiği ya da beğenmediği şeyler, herkesçe uyulmak üzere konan kuralları uygulamada tayin etmiş olan başlıca etmenlerdir. Genellikle de düşüncede ve duyguda toplumun ilerisinde olanlar, bu duruma, her ne kadar ayrıntılarında karşı çıkmış olabilirlerse de, özüne yönelik bir mücadeleye girmemişlerdir. Toplumun beğendiği ya da beğenmediği şeylerin bireyler için bir yasa olması gerekip gerekmediğini soruşturmaktan çok, toplumun neleri beğenip neleri beğenmemesi gerektiğini araştırmakla uğraşmışlardır. Genel akıma uymayanlarla birlikte özgürlük savunmasında dava birliği etmekten çok, bizzat kendilerinin herkesten ayrıldıkları belirli konularda insanların duygularını değiştirmeye çalışmayı yeğlemişlerdir. Biricik hal, dini inanç olayıdır: ahlaki duygu denen şeyin yanılabilirliğinin en göze çarpar örneğidir. Çünkü, samimi bir bağnazın gözünde, en kuşku götürmez duygu hallerinden biridir.
_Bana öyle geliyor ki, bir ilke yokluğunun sonucu olarak hala taraflardan biri öbürü kadar sık yanılıyor.
_Bütün ahlaki sorunlarda ben faydayı başvurulacak en yüksek ölçü olarak görüyorum.
_Bir çağın veya ülkenin kararı da, öbürlerinin gözünde şaşılalacak bir şeydir. Kendi belirledikleri kurallar onlara son derece açık ve haklı görünmektedir. Bu evrensel yanılsama, atalar sözünün dediği gibi yalnız «ikinci tabiat> olan değil, ama yanlış olarak sürekli birinci tabiat diye alınan geleneğin sihirli etkisinin örneklerinden biridir.
_Çoğunluk, hükümetin kuvvetini kendi kuvveti, fikirlerini kendi fikirleri olarak hissetmeyi henüz öğrenmemişlerdir. Bunu öğrendikleri gün, olasıdır ki bireysel özgürlük hükümet tarafından, bugün kamuoyu tarafından olduğu derecede istilaya uğrayacaktır.
_İnsanlar, hükümetin yapacağı ya da yapmayacağı konusunda besledikleri inanca göre, veya hükümetin onu kendilerinin beğendikleri tarzda yapacağı ya da yapmayacağı konusunda besledikleri inanca göre taraf tutarlar.
_Kendisinin dış ilişkilerine ait olan her konuda birey, çıkarları söz konusu olan şahıslara karşı ve gereğiınde onların koruyucusu durumundaki topluma karşı hukuken sorumludur.
_Geçmişin dinlerine karşr en şiddetli muhalefeti gösterıniş olan modern reformculann bazıları, ruhani egemenlik hakkı iddia etmekte ne kiliselerden ne de mezheplerden hiç de geri kalmamışlardır.
_İnsanoğlunun ister yönetenler, ister basit vatandaşlar olarak, kendi düşünce ve eğilimlerini başkalarına birer davranış kuralı olarak zorla kabul ettirmek eğilimi, insanın doğasındaki en iyi ve en kötü duyguların bazılarıyla öyle güçlü bir biçimde desteklenmektedir ki, bunu olsa olsa ancak yetki yokluğu disiplin altında tutmaktadır.
_Çağımız; inançtan yoksun fakat kuşkuculuk karşısında dehşete düşmüş, diye nitelendirilmiştir.
* * * * * * * * * * * *
_Düşünce ve Tartışma Özgürlüğüne Dair_
_Yargı yetisi, insanlara, onu kullansınlar diye verilmiştir. Bu yargılamanın hatalı olarak kullanılması olasılığı var diye, insanlara, onu hiç kullanmayacaksınız mı diyeceğiz? Onların zararlı saydıkları şeyi, yasak ettikleri, hatadan affolunmayı iddia etmek değil, aksine kendilerine düşen vicdan kanılarına göre davranmak görevini, yanılır dahi olsalar, yerine getirmeleri demektir. Düşüncelerimizin yanlış olması olasılığı var diye hiçbir zaman bu düşüncelere göre harekete geçmeyecek olursak, bütün çıkarlarımızı yüzüstü ve bütün görevlerimizi yapılmamış bırakırız. Her davranışa uygulanan bir itiraz, herhangi tek bir davranış biçimine karşı hiç de sağlam bir itiraz olmayabilir. Ellerinden gelen en doğru düşünceleri edinmek; bunları dikkatli bir biçimde edinmek; doğru olduklanna iyice emin olmadıkça da bunları başkalarına asla zorla kabul ettirmemek, hükümetlerin ve bireylerin görevidir. _(Böyle akıl yürütenler, sözlerine devamla diyebilirler ki) : Fakat onlar bundan emin olunca, kendi düşüncelerine göre harekete geçmekten kaçınmaları, salt daha az aydın olan çağlarda başka insanlar şimdi doğru olduğuna inanılan düşüncelere zulümle karşılık vermişlerdir diye, insanlığın iyiliği için bu ya da öbür dünyada tehlikeli olduğuna kendilerinin içtenlikle inanmış bulundukları öğretilerin etrafa sınırsızca yayılmasına izin vermeleri artık insaf değil korkaklık olur. Aynı yanılgıya düşmemeye dikkat edelim denebilir ama hükümetler ve uluslar, otoritenin kullanılmasına elverişli konular olduğu yadsınamayan diğer şeylerde de yanılgıya düşmüşlerdir. Kötü vergiler koymuşlar, haksız savaşlar yapmışlardır. Böyledir diye hiç vergi koymamamız; ve ne gibi bir kışkırtma karşısında kalırsak kalalım, hiç savaşmamamız mı gerekir?
_Zorbaları öldürmek öğretisi, bütün zamanlarda ahlakın kapanmamış sorunlarından biri olmuştur. Yasanın üstüne çıkarak kendini yasal ceza veya denetimin erişemeyeceği bir yere koymuş olan bir caniyi yere seren bir yurttaşın eylemi, bütün uluslarda en iyi ve en akıllı bazı insanlar tarafından, bir cinayet değil yüksek bir erdemlilik sayılmıştır. Bu eylem, ister doğru ister yanlış, adam öldürme olarak değil, iç savaş olarak değerlendirilmiştir. Böyle olunca, bence bu eylem kışkırtma, belirli bir durumda cezayı gerektiren bir konu olabilir. Fakat ancak şu koşulla ki bunun ardından açık bir eylem gelmesi ve hiç olmazsa eylemle kışkırtma arasında olası bir bağlantı kanıtlanabilmiş olması koşuluyla. Bu durumda saldırıya uğrayan hükümet, kendi varlığına karşı yöneltilmiş olan saldırıdan, öz varlığı korumak hakkını kullanarak yasal bir biçimde cezalandırılabilir.
_Ümit olunur ki, basın özgürlüğünün, yoz ya da zorba hükümete karşı güvencelerden biri olarak herhangi bir savunmaya gereksinim gösterdiği zamanlar artık arkada kalmıştır. Çıkarları halkın çıkarlarıyla bir olmayan bir yaşama veya yürütme organının onlara bir takım fikirleri zorla kabul müsaade etmenin aleyhinde şimdi artık hiçbir kanıtın gerekli olamayacağını var sayabiliriz. (Tudorlar zamanında basın, emir kuluydu.)
_Mutlak hükümdarlar her zaman, hemen her konuda kendi düşüncelerine tam güven duyarlar. Kendi düşüncelerine zaman zaman karşı çıkılan ve yanıldıklarında hatalarını düzeltmek alışkanlığından tamamiyle yoksun bulunmayan daha mutlu konumdaki insanlarsa, aynı sınırsız güveni, kendi düşüncelerinden, yalnız, çevrelerinde bulunanlarca ya da sürekli görüşlerini sordukları kimselerce paylaşılanlar hakkında gösterirler; çünkü insan hep tek başına yargılamasına güveni olmayışı oranında gizli bir güvenle, genel olarak alemin yanılmazlığına, dayanır. Alemse, her bireye göre, kendisinin temasta bulunduğu kesimdir. Kendi partisi, kendi mezhebi, kendi kilisesi, kendi toplumsal sınıfı gibi; eğer bu bir kimse için kendi ülkesi, kendi çağı kadar geniş herhhangi bir anlam taşıyorsa, ona, diğerleriyle ölçülünce, hemen hemen liberal ve geniş düşünceli denebilir. Diğer çağ, ülke, mezhep, kilise, sınıf ve partilerın bir zamanlar kendi düşüncesinin tam aksini düşünmüş ve hatta şimdi bile düşünmekte olduklarını bilse dahi, onun bu kolektif otoriteye inancı yine sarsılmaz. Ayrı düşüncede olan başka insanların alemlerinin tam karşısında olmanın sorumluluğunu kendi aleminin omzuna bırakır. Bununnla birlikte hiçbir kanıt gerektirmeyecek kadar açıktır ki, bireyler kadar çağlar da yanılmaz değildir; her çağın tuttuğu düşüncelerden bir çoğunu sonraki çağlar yalnız yanlış değil, aynı zamanda saçma saymışlardır; bir zamanlar genel olan birçok düşünceleri günümüz nasıl kabul etmiyorsa, şimdi genel olan düşünceleri de gelecek çağların kabul etmeyeceği aynı derecede kesindir.
_Mutlak kesinlik diye bir şey aradığımız yok, insan yaşamının amaçları için yeter güvence arıyoruz. Bizzat kendi davranışımıza kılavuz olması için düşüncemızın doğru olduğunu varsayabiliriz, saymalıyız da. Kötü adamların bizim yanlış ve zararlı saydığımız düşünceleri yayarak toplumu bozmalarına engel olduğumuz zaman ondan daha fazla bir şey varsaymış olamayız ki. Yanıtlıyorum, bu çok daha fazla şey varsaymak olur.
_Gerek düşünce tarihini ve gerekse insan yaşamını ele aldığımızda, bunların her ikisinin de olduklarından daha kötü olmayışlarını neye bağlamalı? Kuşkusuz bunu insan anlayışının öz gücüne bağlayamayız, çünkü açık olmayan herhangi bir konuda, onu usa vurabilecek yetenekte bir kişiye karşılık bu yetenekten yoksun doksan dokuz kişi vardır; yüzüncü şahsın yeteneği de salt görelidir, çünkü geçmişteki her kuşağın seçkin insanlarının çoğunluğu, şimdi yanlış olduğu bilinen birçok düşünceyi tutmuşlardır. Kimsenin haklı gösteremeyeceği birçok şeyleri yapmışlar veya onaylamışlardır. O halde, insanlar arasında, akla uygun düşüncelerin ve davranış biçimlerinin genellikle üstün gelmesinin nedeni nedir? İnsan ilişkileri hemen hemen umutsuz bir duruma düşmedikçe ki daima düşegelmiştir, var olması gereken bu üstünlük eğer gerçekten varsa, nedeni, insandaki gerek düşünsel gerekse ahlaki bir yaratık olarak saygıya değer her şeyin kaynağı olan insan beyninin bir özelliğidir; yani, akla uygunluğun üstünlük kazanması, insanın yanılgılarının düzeltilmesin mümkün oluşundan ileri gelmektedir. İnsanın, yanılgılarını tartışma ve deneme yoluyla düzeltmek yeteneği vardır. Salt deneme elvermez. Denemenin nasıl yorumlanacağını göstermek için, tartışma da olmalıdır. Yanlış düşünceler, yanlış uygulamalar olgunun ve kanıtın karşısında yavaş yavaş teslim olurlar; fakat akıl üzerinde herhangi bir etki yaratmaları için olguların ve kanıtların, anlayışın önüne serilmesi gereklidir. Anlamlarını ortaya çıkaran yorumlar olmadan kendi kendilerini açıklayan pek az olgu vardır. Şu halde insan uslamlamasının bütün gücü ve değeri bu tek özelliğe, yani yanlış olduğu zaman düzeltilebilmesine bağlı olduğundan, ona ancak onu düzeltme çareleri devamlı olarak elde bulundurulduğu zaman güven beslenebilir.
_İnsanların en bilgelerinin, o kendi yargılamalarına güvenmeye en çok hakkı olan kimselerin bile, bu güvenlerini bir güvenceye bağlamak için gerekli bulduklarına, halk denen o birkaç akıllıyla birçok akılsızdan oluşan karışık topluluğun da uymasını istemek hiç de aşırı bir istek değildir. Kiliselerin en hoşgörüsüzü olan Roma Katolik Kilisesi, bir azizin azizliğini resmen tanıma töreninde bile, bir Şeytanın avukatını kabul edip onu sabırla dinler. Görülüyor ki, insanların en azizi ölümünden sonra azizlik mertebesine, ta şeytanın onun aleyhinde söyleyebileceği her şey bilinip tartılıncaya kadar kabul edilemiyor. Hatta eğer Newton felsefesinin bile tartışılmasına izin verilmemiş olsaydı, insanlar onun doğruluğu hakkında bugün duydukları kadar tam güven duyamazlardı. Haklarında en fazla güvenceye sahip olduğumuz inançların, herkesi onların asılsız olduklarını kanıtlamaya durmaksızın çağrıdan başka bel bağlayabilecekleri hiçbir koruyucu şey yoktur. Eğer bu meydan okumayı kabul eden çıkmaz ya da çıkıp da girişimi sonuçsuz kalırsa, kesinlikten gene oldukça uzağa, eğer tartışma alanı açık bulundurulursa, daha üstün bir gerçek var olduğu takdirde, insanın aklı onu alabilecek duruma geldiği gün onun da bulunacağını umut edebiliriz; arada geçecek zaman süresince de gerçeğe yaklaşmanın kendi zamanımızda mümkün olan kadarını elde etmiş olduğumuza güvenebiliriz. Yanılabilir bir yaratığın elde edebileceği işte bu kadardır ve onu elde etmenin tek yolu budur.
_Sokrates_
_Sokrat öldürülmüştü fakat Sokrat'ın felsefesi gökyüzünde güneş gibi yükseldi ve nurunu bütün düşünce semasına yaydı. Hristiyanları aslanlara atıp parçalatmışlardı, fakat Hristiyanlık büyüyüp dalları etrafa yayan ulu bir ağaç oldu; daha yaşlı, daha güçsüz bitkilerin tepelerinden aşıp onları gölgesinde boğdu. Sokrates’e öyle bir kafirlik ucubesi gibi davrandılar ki, şimdi ona uygun gördükleri davranıştan dolayı, asıl kendileri öyle sayılmaktadırlar.
_İnsanlara bir zamanlar, zamanının yasal yetkilileri ve kamuoyu arsında unutulmaz bir çatışma olarak geçen Sokrat diye bir adamın yaşadığını sık sık hatırlatılmalıdır. Bu adam, hem onu hem o çağı en iyi bilenler tarafından, kuşaktan kuşağa bize kadar o çağın en erdemli insanı olarak aktarılmıştır. O zamandan beri dünyaya gelmiş bütün yüksek düşünürlerin üstadı, ahlaksızlık ve kafirlik suçlamasıyla yargılanarak yurttaşları tarafından idama mahkum edilmişti. Diğer yandan biz onu bütün sonraki erdem hocalarının başı ve asıl örneği olarak; ahlakın olduğu gibi diğer her felsefesinin iki pınarını oluşturan Platon ile Aristo felsefesinin kaynağı olarak tanıyoruz. Kafirliği, devlet tarafından tanınmış olan ilahları yadsımasıdır; Sokratesi suçlayan kişi onun ilahlara hiç inanmadığını söylemişti. Ahlaksızlığı da, öğretileriyle gençliği yozlaştırmış olması dolayısıyladır. Mahkeme kendisini bu suçlardan, her bakımdan inanılabilir ki, samimi clarak suçlu buldu ve belki o zamana kadar doğanlar içinde insanlığa en yaraşır olan adamı bir cani gibi ölüme mahküm etti. Tinsel büyüklüğü, yaşamına ve konuşmalarına tanık olmuşların anılarında, sonraki 18 yüzyılda onu bizzat Kadir-i Mutlak diye yücelttirecek bir izlenim bırakmış olan adam, nefret uyandıracak bir biçimde öldürülmüştü; hem de ne diye? Kutsal kavramlara söven biri diye. İnsanlar sadece velinimetlerini tanımamakla kalmadılar; tam tersi bir biçimde tanıdılar. Bundan, adli haksızlığın bir başka örneğine geçersek; 1800 yılı aşkın bir süre önce Golgota'da meydana gelmiş olan olayı, Sokrat'ın mahkümiyetinin arkasından anmak, hiç de birıncirıin etkisini zedelemez.(Golgota tepesi Hz. İsa'nın çarmıha gerildiği tepe) Bu işleri yapanlar, her bakımdan, kötü adamlar, insanların her zaman olduğundan daha kötü adamlar olmaktan çok, aksine iyi insanlardı; çağlarının ve uluslarının din, ahlak ve vatanseverlik duygularına tamamen, hatta belki daha da fazla sahiptiler. Bugün onun bu davranışından tüyleri ürperenlerin çoğu, onun zamanında yaşamış bulunsalar ve Yahudi doğmuş olsalardı, tam da onun gıbi davranırlardı.
_(Sokrat ve isa, canice öldürüldü ve bu o zamanlara göre normaldi ama bugün, öldürülenler kahraman, öldürenler ise cani olarak tanımlanıyor.)
_Kadir-i Mutlak: Her şeye gücü yeten, tanrı,
_Marcus Aurelius_
_Elinde güç olan insanlardan, kendini çağdaşları arasında en iyi ve en aydıın saymakta hakkı olan biri varsa o da Marcus Aurelius'tu. Bütün uygar dünyanın mutlak hükümdarı olan bu kimse ömrü boyunca yalnız en kusursuz adaleti korumamış fakat aynı zamanda aldığı stoacı eğitimden hiç de umulmayan en merhametli yüreği taşımıştır. Kendisine yüklenen birkaç zaafın hepsi de hoşgörürlükten yanaydı; eski düşüncenin en yüksek ahlaki ürünü olan yazılanysa İsa 'nın en karakteristik telkinlerinden, eğer farklıysa, hemen hemen göze görüınmeyecek kadar az farklıdır. O zamandan beri saltanat sürmüş olan görünürde Hristiyan hükümdarların aşağı yukarı hepsinden, kelimenin dogmatik anlamından başka her anlamıyla, daha iyi bir Hıristiyan olan bu adam, Hristiyanlığı ezmiştir. İnsanlığın bütün daha önceki edinilmiş bilgilerinin en üstüne çıkmış, özgür düşünceli ve kendisini ahlaki yazılarına Hristiyan ülküsünü kendiliğinden sokmaya yöneltmiş bir karaktere sahip olan Aurelius, yine de Hristiyanlığın dünya için bir kötülük değil bir iyilik olacağını -dünyaya karşı yükümlü olduğuna o kadar derinden inandığı görevleri endişesiyle- görememiştir. O dönemdeki toplumun acınacak bir durumda olduğunu biliyordu. Fakat toplumu bir arada tutan ve daha kötü olmasını önleyeniın, tapınılan ilahlara inanç ve saygı gösterilmesi olduğunu görüyor, ya da gördüğünü sanıyordu. İnsanlığın yöneticisi olarak, toplumun paramparça olmasma meydan vermemeyi kendi görevi sayıyordu; ve eğer toplumun var olan bağları çözülecek olursa, bir daha onu tekrar bir araya getirecek başka bağların nasıl oluşturulabileceğini aklı almıyordu. Yeni din açıkça bu bağları çözmeyi amaçlıyordu: Şu halde bu dini kabul etmek olmadığı sürece, görevi, onu yıkmak gibi görünüyordu. Bu bakımdan, Hıristiyanlık teolojisi ona hak veya ilahi kaynaklı görünmediği için; çarmıha gerilmiş bir tanrının bu garip öyküsü ona göre inanılır bir şey olmadığı için; ona göre, baştan aşağı bu derece inanılmaz bir temele dayanmak iddiasını taşıyan bir sistemin, bütün budamalardan sonra yeniden boy veren, böylece doğruluğu fiilen kanıtlamış bulunan bir hareket olduğunu önceden göremediği için; filozofların ve hükümdarlann en yumuşak huylusu ve en sevimlisi olan Aurelius, yüce bir görev duygusu içinde, Hristiyanlığa zulmedilmesini buyurdu. Bence bu, bütün tarihin en trajik olaylarından biridir. Hiçbir Hristiyan, tanrıtanımazlığın toplumu dağılmaya doğru götürdüğüne. Marcus Aurelius'un aynı şeylere Hristiyanlık hakkında inandığından daha kuvvetli bir şekilde inanmaz; o Aurelius ki, o zamanda yaşayan bütün insanlar içinde, bunu en fazla değerlendirebilecek insan sayılabilirdi. Düşüncelerin yayılmasını cezalandırmaktan yana olan herhangi bir kimse, kendisini Marcus Aurelius'tan daha akıllı, daha iyi zamanının bilimini ondan daha derin bır biçimde bilen, kafaca zamanının üstüne ondan daha fazla çalışmış, gerçeği aramakta ondan daha ciddi ya da gerçeği bulunca kendini ona adamakta ondan daha ileri bir adam sanmadıkça; büyük Antonious'un yapıp da o kadar başarısız bir sonuç veren girişiminde olduğu gibi, ne kendisi için ne de çoğunluk için yanılmazlık taslamasın.
_Dine aykırı düşünceleri sınırlamak için cezaya başvurulmasını -Marcus Aurelius'u haklı göstermeyecek herhangi bir kanıtla- savunmanın olanaksızlığını bildiklerinden, diın özgürlüğünün düşmanları, çok sıkıştıklarında, zaman zaman, bu sonucu kabul ederek, Dr. Johnson'la birlikte, Hristiyanlığa eziyet etmiş olanlarıın haklı olduklarnı; işkencenin, gerçeğin geçmesi gereken güç bir sınav olduğunu, her zaman da bundan başarıyla geçtiğini, çünkü yasal cezaların, zararlı yanılgılara karşı bazen yararlı bir biçimde etkili olsalar da, sonuçta gerçek karşısında güçsüz olduklarını söylerler. Bu, dini hoşgörüsüzlüğü savunmanın, işaret edilmeden geçilemeyecek kadar dikkate değer bir şeklidir. Gerçeğe işkence edilmesinin ona hiçbir zarar verebilme olasılığı yoktur deyip, gerçeğe haklı görülebilecek bir biçimde zulmedilebileceğini ileri süren bir kuram, yeni gerçeklerin kabulüne bilerek karşıt olmakla suçlanamaz ama biz de bu kuramın insanlığın yeni gerçekleri kendilerine borçlu olduğu şahıslara uygun gördüğü davranışın yüce gönüllülüğünü övemeyiz.
_Cicero_
_Eski çağın en büyük söz ustası. Karşıtının davasını her zaman, kendi davasından daha fazla değilse bile, aynı ölçüde büyük bir titizlikle incelermiş. Herhangi bir konuyu gerçeğe ulaşmak için inceleyen herkes, Cicero'nun bir davanın kazanılma aracı olarak kullanmış olduğu bu yolu taklit etmelidir. Kim bir davanın yalnız kendi tarafını bilirse, o davayı az bilir. Kendisi de karşı tarafın nedenlerini çürütme gücüne sahip değilse, bunların ne olduklarından bile haberi yoksa, o kimsenin elinde bu düşüncelerden ne birini ne de ötekiıni yeğlemek için dayanabileceği hiçbir dayanak yoktur. Bu kişi için akıllıca olan durum, kararı ileriye bırakmak olabilir; ve o bununla yetinmedikçe, ya otorite tarafından güdülür, ya da insanların çoğunluğunun yaptığı gibi, kendisinin en çok eğilim duyduğu düşünce hangisiyse onu kabulleniverir. Kimse o kanıtları asıl onlara inanan, onları ciddi olarak savunan ve onlar için ellerinden gelenin en çoğunu yapan kimselerin ağzından dinleyebilmelidir. O bu kanıtları en akla uygun ve en inandırıcı şekilleriyle bilmelidir: konuyu doğru olarak görmenin, karşılaşması ve ortadan kaldırması gereken zorluğun bütün gücünü hissetmelidir; yoksa bu zorluğu karşılayan ve gideren gerçek parçasını hiçbir zaman gerçekten elde edemez. Öğretim görmüş denen insanların yüzde doksan dokuzu bu durumdadır, hatta kendi düşüncelerini düzgün bir biçimde savunabilenlerin bile yargıları doğru olabilir, fakat her bildikleri yanlış da olabilirdi. Çünkü onlar hiçbir zaman kendilerini başka türlü düşünenlerin yerine koymamışlar, böyle kimselerin neler söyleyebilecekleri üzerinde kafa yormamışlardır; bunun sonucu olarak da dile getiırdikleri öğretiyi kendileri de, kelimenin hiçbir yönüyle asıl anlamıyla bilmezler. O öğretinin geri kalan kısmını açıklayan ve gerçekliğini tanıtlayan yanlarını bir başkasıyla çatışır gibi görünen bir olgunun onunla bağdaşır olduğunu, ya da her ikisi de açıkça güçlü olan iki nedenden ötekinin değil berikinin yeğlenmesi gerektiğini gösteren düşünceleri bilmezler. Gerçeğin, ibrenin yönünü değiştiren ve tam olarak bilgilenmiş bir beyinin yargısını belirleyen bütün o kısmına onlar yabancı kalırlar; zaten gerçeğin bu kısmı olsa olsa ancak tartışmanın her iki tarafını aynı şekilde ve tarafsızlıkla dinlemiş ve her iki tarafın nedenlerini en güçlü bir ışık altında görmeye çabalamış olanlar, gerçekten bilirler. Bu disiplin ahlaki ve insani konuların gerçekten anlaşılması için o kadar esaslı bir koşuldur ki, eğer bütün önemli gerçeklere itiraz edenler yoksa, onların var olduğunu düşünüp en becerikli şeytanın avukatının büyüyle toplayabileceği en güçlü kanıtlarla donatmak çok gereklidir
_Baskılanan Düşünceler hakkında_
_Bizim salt toplumsal hoşgörüsüzlüğümüz kimseyi öldürmez, hiçbir fikri kökünden sökmez, ancak insanları, o düşünceleri gizlemeye ya da onları yaymak konusunda herhangi bir etkin çaba sarfından kaçınmaya yöneltir. Bizde genel fikre uymayan düşünceler, ne gözle görülür bir ilerleme ve ne de bir gerileme kaydeder; hiçbir zaman geniş bir çevreye ve uzaklara ışık salacak şekilde parlamaz; ancak ilkin hangi daracık düşünce çevrelerinden çıkmışlarsa gene oralarda ya da okumayı seven kimselerin çevrelerinde -genel insan ilişkilerini ne gerçek ne aldatıcı hiçbir ışıkla asla aydınlatmadan- tıpkı küllenmiş bir ateş gibi, için için yanmakta devam eder. Böylelikle de, bazı kafalara çok hoş gelen bir düzen devam ettirilir; çünkü bu düzen bir taraftan, düşünme hastalığına tutulmuş olan karşıtlara akıl kullanmayı kesin olarak yasaklamazken öte yandan, kimse hakkında para cezası ya da hapis gibi hoş olmayan bir yola başvurma, bütün egemen düşünceleri görünüşte bozulmadan korur. Düşürıce dünyasnı da rahatlık elde etmek ve orada her şeyin şimdiki gidişine çok benzer bir gidişte sürmesini sağlamak için ne uygun bir plan! Fakat düşünceleri bu türden bir rahatlığa kavuşturmak için ödenen karşılık, insan beyninin bütün tinsel yürekliliğini gözden çıkarmaktır.
_En çalışkan ve en soruşturan beyinlerin büyük bir kısmının, kendi inançlarının genel ilkelerini ve dayanaklarını kendi içlerinde saklamayı uygun buldukları ve halka seslenirken de ellerinden geldiği kadar, kendi yargılarını, kendi içlerinden reddettikleri önermelere uydurmaya kalktıkları bir toplum düzeni, bir zamanlar düşünce dünyasını bezemiş olan açık ve korkusuz insanları, mantıklı ve özü sözüne uygun aydın kişileri ortaya çıkaramaz. Böyle bir düzenin geçerli bulunduğu yerde ancak ya basmakalıp düşüncelerle uzlaşan ya da gerçek konusunda zamana uyan türden insanlar bulunabilir ki, bunların bütün büyük konulardaki kanıtları, kendi dinleyicilerini göz önünde tutarak söyledikleri kanıtlardır, yoksa bizzat kendilerini inandırmış olan kanıtlar değildir. Bu iki şıktan birirıe düşmekten sakınabilenler bunu şu yoldan yaparlar: Düşünce ve ilgilerini ilkelerin tehlikeli alanına girmeden konuşulabilecek şeylere yôneltirler; yani, ancak insanların kavrayışları güçlendıği ve genişlediği takdirde düzelebilecek ve o zamana kadar fiilen asla düzelmeyecek olan küçük pratik sorunlarla uğraşmakla yetinirler; ama öte yandan, insanların anlayışlarını güçlendirip genişletebilecek olan şey, yani en yüksek konular üzerinde özgür ve atılgan düşünceler bir yana bırakılır.
_Genel düşünceden ayrılanların bu çekingenliğinde hiçbir sakınca görmeyenler ilk önce şunu dikkate almalıdırlar ki, bu çekingenlik sonucunda aykırı düşüncelerin hiçbir zaman açık ve tam bir tartışması yapılmaz; yasaktan en çok zarar gören, aykırıların düşünceleri değildir. Yapılan en büyük zarar, aykırı olmayanlara ve aykırılık korkusuyla tüm düşünsel gelişmelerine tutukluk ve akıllarına yılgınlık gelen kimseleredir.
_Bir düşünür olarak ilk görevinin, kendisini hangi sonuçlara ulaştırırsa ulaştırsın anlayışının izinden ayrılmamak olduğunu önceden kabul etmeyen hiç kimse, büyük bir düşünür olamaz. Gereği gibi araştırma ve hazırlıktan sonra kendi başına düşünen bir kimseniın yanılgılarının bile, doğru düşünceleri, salt kendileri düşünmek yorgunluğuna katlanmadıklarından dolayı kabul edenlerin bu doğru düşünceierinden daha çok yararı dokunur gerçeğe.
_Düşünme özgürlüğü, büyük düşünürler yetiştirmek için gerekli değildir. Tam tersine, düşünce özgürlüğü, ortalaIıkta insanların düşünsel olarak ulaşmak yeteneğinde oldukları çapa varabilmelerini olanaklı kılmak için de yine o kadar hatta daha bile çok gereklidir. Genel bir zihin tutsaklığı havası içinde tek tek büyük düşünürler çıkmıştır, yine de çıkabilir. Fakat bu hava içinde işlek kafalı bir halk hiçbir zaman var olmamıştır, ne de olacağı vardır. Nerede ilkelerin tartışılmayacağına dair dolaylı bir anlaşma varsa, nerede insanlığı uğraştırabilecek en büyük sorunların tartışması kapanmış sayılıyorsa, oralarda bazı tarih dönemlerine o kadar olağanüstülük vermiş olan o genellikle yüksek düşünsel canlılık derecesine rastlayabileceğimizi hıç umamayız. Ancak coşku uyandıracak büyüklükte ve önemde olan konuların tartışılmasından kaçınılmadığı zamanlardadır ki bir halkın düşünceleri ta temelinden sarsılıp en gelişigüzel kavrayış sahibi kişileri bile düşünen birer yaratık olma onuruna yükselten itici güç verilebilmiştir. Böyle örneklerden birine, Avrupanın, Reformu hemen izleyen zamanlardaki durumunda tanık olduk; bir diğeriıni, kıta Avrupası ve daha aydın bir sınıfla sınırlı olmakla birlikte, onsekizinci yüzyılın ikinci yarısındaki düşün hareketi sırasında; ötekilerden daha da kısa süren bir üçüncüsünü de Goethe ve Fichte'nin çağlarında Almanya'nın düşünsel mayalaşmasında gördük. Bu dönemler geliştirdikleri belirli düşünceler bakımından birbirlerinden çok ayrıydılar; fakat şu anda birbirine benziyorlardı ki her üçü sırasında da otoritenin boyunduruğu kırılmıştı. Bunların her birinde, eski bir düşünce yobazlığı kovulmuş ve bunun yerini henüz hiçbir yenısı almamıştı. Bu üç dönemde verilen itici güç Avrupa'yı bugünkü Avrupa yapmıştır. İnsanlığın gerek düşüncesinde, gerek kurumlarında olan her iyileşmenin izi takip edilirse açık bir biçimde bu üç dönemden birine dönülebilir. Bir süredir durum öyle gösteriyor ki bu itici güçlerin her üçü de artık hemen hemen tükenmiştir; düşünce özgürlüğümüzü tekrar sağlamlaştırıncaya kadar da hiçbir taze hareket başlangıcı bekleyemeyiz.
_Söz götürmez diye kabul edilen düşüncelerin herhangi birinin yanlış olabileceği varsayımı bir yana bırakarak onların doğru olduklarını varsayalım ve doğrulukları özgürce ve açıkça araştırılmadığı zaman bunlara olası inanış biçiminin ne değer taşıyabileceğini inceleyelim.
_İnsanlığın kavrama ve yargılamasının geliştirilmesi gerekli. Anlayışın işlenmesinin nispeten en çok bağlı bulunduğu bir şey varsa o da muhakkak ki bir kimsenin kendi düşüncelerinin dayandığı dayanakları öğrenmesidir. Doğru olarak inanılması en başta gelen bir önem taşıyan konularda, insanlar inandıkları her ne olursa olsun, hiç değilse sıradan itirazlara karşı savunabilmelidirler. Düşüncelere hiç itiraz edildiği duyulmuyor diye bundan o düşüncelerin salt papağan gibi tekrarlandığı sonucu çıkmaz. Heliosantrik (güneş merkezli) yerine bir geosantrik (yer merkezli) teori, oksijen yerine bir flojiston gibi ve diğer kuramın neden doğru bir teori olamayacağının gösterilmesi gereklidir.
_Düşünceleri güçten düşürmek için, özgür tartışmaya karşı olan birinin şunları söylemesi beklenebilir: Genellikle insanlar için filozoflar ve ilahiyatçılar tarafından, düşüncelerinden yana ya da karşı söylenebilecek olan her şeyi bilmek ve anlamak zorunluluğu asla yoktur. Sıradan insanların çok kurnaz bir karşıtın bütün yanlış sözlerini ve yanılgılarını ortaya koyma gücüne sahip olmalarına gerek yoktur. Onları yanıtlayabilecek güçte birinin her zaman var olması yeterlidir; böylece bilgisiz kimseleri yanlış yollara yöneltebilmesi olasılığı olan hiçbir şey, çürütülmeden kalmaz. Basit düşünceliler, kafalarına sokulmuş olan gerçeklerin dayanakları kendilerine öğretilmiş olduğundan geriye kalan kısmı için otoriteye güvenebılir; ortaya çıkarılabilecek her güçlüğü çözümlemek için ne gerekli bilgiye ne de beceriye sahip olmadıklarını kendilerı de bildiklerine göre, çıkarılmış olan tüm zorluklara, bu görev için özel biçimde yetiştirilmiş kimseler tarafından yanıt verilebileceği güvencesine de bel bağlayabilirler.
_Ruhban sınıfı_
_Hiç değilse onlara tam bir güven duyulabileceğinden, karşıtların kanıtları konusunda, onları yanıtlamak için, kendilerini yetkili ve geçerli bir biçimde bilgili kılabilirler ve bundan ötürü aykırı kitapları okuyabilirler; papaz olmayanlarsa alınması güç özel bir izin olmadıkça bunları okuyamazlar. Bu disiplin, davasının bilinmesinin öğretmenlere yararlı olacağını kabul ediyor, fakat bunu diğer insarlar için reddetmenin çarelerini de buluyor.
_Hristiyanlık_
_Nitelikleri gereğince beyin üzerinde en derin etkiyi yapmaya elverişli olan öğretilerin, hayal gücünde, duygularda ya da kavrayışta hiç yaşanmadan, beyinde ölü fikirler halinde ne dereceye kadar kalabileceğine, Hristiyanların çoğunun bu dinin öğretilerine inanış biçimleri bir örnek oluşturur. Hristiyanlığın binde biri dahi kendi kişisel davranışını bu yasalara başvurarak yönetmez ya da ölçüye vurmaz. Onun davranısında başvurduğu ölçü kendi ulusunun, kendi sınıfınn ya da kerıdi dini mesleğinin töresidir. Böylece bir elinde, yalnız hikmet tarafırdan ona kendini yönetmesi için kurallar olarak bağışlanmış olduklarına inandığı bir ahlaki veczeler derlemesi, öbüründe ise bir dizi gündelik kararlar ve uygulamalar vardır. Hristiyanlık inancıyla dünyevi yaşamın çıkarları ve telkinleri arasında bir uzlaşmadan ibarettirler. Bu ölçülerden birincisine saygı gösterir; gerçek bağlılığını ise ötekine saklar.
_İnsanın davranışını düzenleyen o canlı inanç anlamında düşünüdüğünde, bu öğretilere ancak onlara uygun olarak davranmanın alışılmış olduğu noktaya kadar inanırlar.
_Hristiyan öğretilerin sıradan inananlar üzerinde hiç bir etkisi yoktur. Bu gibi inançlıların, öğretilerin sözlerine karşı, alışkanlıktan ileri gelen bir saygıları vardır; fakat kelimelerden onların gösterdiği nesnelere uzanan ve beyni bu nesneleri algılayıp inanç formülüyle bağdaştırmaya zorlayan hiçbir duyguya asla sahip değillerdir. Bunlara kesinlikle inanırlar. İnsanların her zaman övülüp de hiç tartışıldığını duymadıkları şeylere inanmaları gibi inanırlar. Fakat, insanın davranışını düzenleyen o canlı inanç anlamında düşünüldüğünde, bu öğretilere ancak onlara uygun olarak davranmanın alışılmış olduğu noktaya kadar inanırlar. İnsanlar düşüncelerine göre övülmeye değer ne yaparlarsa onu ilke aşkına yaptıklarını da öne sürerler. Ne zaman inançların uygulamaya geçirilmesi gerekse, İsa'ya ne dereceye kadar uyabilecekleri hakkında kendilerine yol göstermesi için etraflarında bir Bay A ya da B aranırlar. Şimdi iyice emin olabiliriz ki ilk Hristiyanlarda durum böyle değildi, bambaşkaydı. Eğer böyle olmuş olsaydı. Hiçbir zaman Hristiyanlık, hor görülen İbranilerin silik bir mezhebi halinden Roma İmparatorluğunun dini durumuna gelip yayılamazdı. İsa'nın sözleri, onların kafalarında, hemen de gayet hoş ve tatlı olan sözleri salt dinlemenin yarattığından öte herhangi bir etki yapmaksızın, pasif bir şekilde ötekilerle yan yana yaşarlar. Bunların anlamlannı canlı tutmak için öğretenlerin neden sıkıntıya girdiklerinin birçok nedenleri vardır; ama bunlardan biri muhakkak şudur ki yalnız bir mezhebe has olan öğretiler daha çok tartışılır ve açıkça yadsıyıcı olanlara karşı bunların savunmasına daha sık gerek duyulur. Ortada düşman kalmayınca öğretenler de öğrenenler de nöbet yerinde uykuya dalıverirler.
_Hristiyan ahlak_
_Eğer Hristiyanlar, Hristiyanlığa karşı adil olmayı, inanmayanlara öğretmek isterlerse, kendileri de inançsızlığa karşı adil olmalıdırlar.
_Bütün Hristiyanlar, tanrının sevgili kullarının yoksullar, alçakgönüllüler ve toplumda horlanan kimseler olduğuna; bir devenin iğnenin deliğinden geçmesinin bir zenginin cennete girmesinden daha kolay olduğuna; kendileri hakkında hüküm verilmemesi için onların başkaları hakkında hüküm vermekten sakınmaları gerektiğine; hiç yemin etmemeleri gerektiğine; komşularını kendileri gibi sevmeleri
gerektiğine; eğer biri abalarını alacak olursa ona hırkalarını da vermelerinin doğru olduğuna; yarını düşünmemeleri gerektiğine; eğer mükemmel olmak isterlerse bütün ellerindekini satıp bedelini yoksullara dağıtmalarırun gerekli olduğuna iman ederler.
_Şöyle bir itiraz ileri sürülebilir, öyle ama özellikle en yüksek ve yaşamsal konularda, doğru diye kabul edilen ilkelerin bazıları hiç de gerçek değildir. Örneğin, Hristiyan ahlak. Kim ondan başka türlü bir töre öğretirse bütünüyle sapkınlıktır. Hristiyan ahlaklılığının ne olduğunu ya da olmadığını ifade etmeden önce, Hristiyan ahlakından ne amaçlandığını belirlemek yerinde olacaktır. İncil her zaman daha önce var olan bir ahlaka işaret eder; emirlerini bu ahlakta daha geniş ve daha yüksek bir ahlakla düzeltilmesi ya da değiştirilmesi gereken belirli noktalara toplar. Ondan ahlaklı bir öğreti sistemi çıkarmak, eksiklerini Eski Ahit'ten -yani, gerçekten iyi diişünülmüş, fakat birçok bakımlardan ilkel olan ve yalnız barbar bir halk için hazırlanmış bir sistemden- tamamlamadıkça, hiçbir zaman mümkün olmamıştır. İsa'nın öğretisinin Yahudivari yorumlama ve onun eserine tamamlayıcı şeyler katılma biçimine kesinlikle karşıt olan St. Paul bile aynı şekilde, daha önceden var olan bir ahlak, Eski Yunanlıların ve Romalıların ahlakını temel alır. Hristiyanlara öğüdü de büyük ölçüde bu ahlaka bir uyum sistemidir; hatta bunda kölelik sistemini açıkça onaylayacak kadar ileri gider.
_Hristiyan ahlakı denen, fakat daha çok teojik ahlak denmesi gereken şey, İsa'nın ya da Havarilerin eseri değildir. İlk beş yüzyıldaki Katolik Kilisesi tarafından yavaş yavaş kurulmuştur; her mezhep bunların yerine kendi karakterine ve eğilimlerine uyan yeni şeyler eklemiştir. Bu ahlaka ve onun ilk öğreticilerine insanlığın çok şey borçlu olduğunu en son yadsıyacak biri varsa o da benimdir; fakat şunu da çekinmeden söylerim ki bu ahlak, birçok önemli noktalarda eksiktir, tek yanlıdır; ve eğer onun tarafından onaylanmayan düşünceler ve duygular Avrupai yaşam ve karakterin oluşmasma yardım etmemiş olsaydı, insanoğlunun hali şimdi olduğundan daha kötü bir halde olurdu.
_Hristiyan ahlakı denen şey bir tepkinin tüm niteliklerine sahiptir; büyük bir kısmı bakımından, putperestliğe karşı bir protestodur. İdeali, olumlu olmaktan çok olumsuzdur; aktif olmaktan çok pasiftir; soyluluktan çok masumluktur; enerjik bir biçimde iyiliği aramadan çok kötülükten kaçınmadır; emirlerinde, yapmayacaksın sözü, yapacaksın sözünden daha fazla geçer. Özvarlığın istekleriyle ilgili zevklere dalmaya karşı olan büyük korkusu yüzünden, bu istekleri kılmayı bir put yapmıştır ki bu da git gide legal putu haline gelerek bozulup gitmiştir. İnsanları erdemli yaşamaya özendirmek için, belli ve uygun nedenler diye, onlara tutup cennet umuduyla cehennem korkusunu gösterir; erdemli yaşama niteliğinde, eskilerin en iyi örneğinin çok aşağısına düşer; Bu, esas olarak pasif bir boyun eğme öğretisidir; kurulmuş olarak buldukları tüm otoritelere boyun eğmeyi beyinlere sokar. “Resmi bir makam için vasıflı biri varken oraya vasıfsızı atayan bir hükümdar, Allaha ve Devlete karşı günah işlemiş olur” kuralını, Yeni Ahitte değil Kuranda buluruz. Çağdaş törebilimde, kamuya karşı sorumluluk düşüncesinin kabul edilen kadarcığı da, Hristiyan kaynaklarından değil, Eski Yunan ve Roma kaynaklarından gelmektedir; bunun gibi özel yaşamın ahlakiyatında bile, yüce ruhluluk, yüksek düşüncelilik, kişisel onur ve hatta şeref duygusu, eğitimimizin dini kısmından değil, yalnız iınsani olan kısmından çıkmaktadır; zaten, biricik değer olarak -açıkça kabul edildiği üzere, yalnız boyun eğmeye değer veren bir ahlak ölçüsü böyle güzel huyları geliştiremezdide. Bunların Hristiyan ahlakının tasarımı mümkün olan her tarzında bünyesinde zorunlu olarak bulunan kusurlar olduklarını; ya da tam bir töresel öğretinin gereklerinden olup da Hristiyanlıkta bulunmayan birçok koşulların Hristiyanlıkla uzlaşma kabul etmez olduklarını iddia etmekten herkes kadar ben de ırağım. İsa'nın sözleri, kapsamlı bir ahlakın istediği hiçbir şeyle uyuşmaz değildirler; ahlak kurallarından mükemmel olan her şey bunlara sokulabilir. İsa'nın sözleri gerçeğin yalnız bir kısmını içerir ve onun bir kısmını içermesi amaçlanmıştır; en yüksek töre sisteminin temel birçok ögesi, Hristiyanlığın kurucusunun yazıya geçirilmiş bildirilerinde söz edilmemiş -ve söz edilmesi de amaçlanmamış ve Hristiyan Kilisesi tarafından bu bildiriler temel tutularak kurulan ahlak sisteminde bütünüyle bir kenara atılmış olan şeylerin arasında bulunmaktadır.
_Bu dar kuram, en sonunda şimdi iyi niyetli bunca insanın ilerletmek için didindikleri töresel öğretimi, değerden epeyce düşürmek yoluyla, uygulamada çok tehlikeli bir kötülük halini almaktadır. Çok korkarım ki, düşünceyi ve duyguları yalnız dini olan bir örneğe göre kalıba dökmeye kalkışmakla; ve şimdiye dek hristiyanlık töre sistemiyle yaşamış olup bir yandan onun özünün bir kısmı almak ve diğer yanda da ona kendi özünden bazı şeyler aşılamak yoluyla onun eksiklerini tamamlamış bulunan ölçüleri bir kenara atmakla, sonuçta, aşağı, iğrenç, kölelere yaraşır bir karakter örneği meydana gelecektir ve zaten şimdiden gelmektedir bile; bu öyle bir karakter örneğidir ki, tanrının Yüce İradesi saydığı şeye karşı, istediği kadar itaatli olsun yine de, Tanrının Yüce İyiliği kavramına yükselmek ya da onu anlamak yeteneğinden yoksundur.
___
_Atasözü_
_Beklenmedik bir felaket ya da düş kırıklığı altında bunalmış kıvranırken insanın aklına bir atalar sözü gelmesi ne kadar sık olan bir durumdur; bu onun tüm yaşamı boyunca hep bildiği bir sözdür; bu sözün anlamı, eğer bu kişi onu eskiden de şimdi anladığı şekilde anlamış olsaydı, onu kötülükten korumuş olurdu. Gerçekten bunun tartışma yokluğundan başka nedenleri vardır: Fakat o kimse bir düşüncenin onu anlamış olan insanlar tarafından yandaş ya da karşı olarak tartışılmasını işitmeye alışık olsaydı, böyle gerçeklerin bile manasının çok daha fazlası anlaşılmış ve önceden anlaşılmış olanı da belleğe daha derin bir biçimde işlenmiş olurdu. Bir şey gözümüzde artık kuşkusuz hale geldi mi insanlar onun üzerinde düşünmeyi elden bırakma eğilimi kazanırlar; onların yanılgılarının yarısının nedeni işte bu öldürücü eğilimdir. Çağımızın yazarlarından biri bunu, «kesinleşmiş bir düşüncenin derin uykucusu» diyerek, güzel anlatmıştır.
_Genel olarak konuşursak, aynı şey, ahlak ve din öğretilerinde olduğu kadar, sağduyu ve yaşam bilgisi gibi tüm geleneksel öğretiler için de doğrudur. Bütün diller ve edebiyatlar, yaşam hakkında, hem yaşamın ne olduğu hem de bir insanın hayatta nasıl davranması gerektiği üzerine genel düşüncelerle dolup taşar; bunlar herkesin bildiği, herkesin yinelediği, baş sallayarak dediği ya da apaçık şeyler olarak kabul ettiği, böyle olmakla birlikte yine de insanların çoğunu bunların gerçek anlamını ilk kez ancak denemeyle, çoğunlukla acılı türden bir denemeyle, edimli olarak kendi başlarına geldiği zaman öğrendikleri gözlemlerdir.
_İnsanlık geliştikçe, üzerlerinde tartışılmayan ya da kuşkulanılmayan öğretilerin sayısı epeyce artacaktır.
_Sokrates_
_İtiraf edeyim ki, insanlığın öğretmenlerini, o yardımcının artık elde edilemeyeceği durumlarda onun yerini tutacak bir şey bulmaya; kendilerine inananların bilincinde sorunun güçlüklerini -sanki bunlar onu kendi tarafına çelmeye uğraşan bir muhalefet kahramanı tarafından ona ısrarla telkin ediliyorlarmışcasma- taze tutmak için bir çare sağlamaya çabalar görmek isterdim. Fakat bunun için çareler arayacak yerde, onlar, önceden ellerinde bulunanları da yitirmişlerdir. Platon'un diyaloglarında enfes bir örneğini gördüğümüz Sokrat'a ait tartışmalar işte bu türden bir çareydi. Bunlar büyük felsefe ve yaşam sorununun esas olarak olumsuz bir tartışması olup mükemmel bir ustalıkla, önceden doğru sayılan düşüncenin basmakalıp deyimlerini konuyu anlamadan kabul edivermiş bulunan -kabul ettiği öğretilere hiçbir belirli anlam vermemiş olan- her bireyi ikna etmek amacına yöneltilmişti; amaç, onun kendi bilgisizliğinin farkına vararak, öğretilerin hem anlamlarını hem kanıtlarını açık bir biçimde anlama temeli üzerine kurulmuş kararlı bir inanç elde edebilmesine yol açmaktı. Orta Çağın skolastik tarbşmalannın da bir ölçüye kadar buna benzer bir amacı vardı. Bu tartışmalarla güdülen amaç, öğrencinin bizzat kendi düşüncesini ve ona karşı ileri sürülen düşünceyi anlamasını, onun kendi fikrinin dayandığı dayanakları kuvvetlendirebilmesini ve ötekininkileri çürütebilmesini güvenlik altına almaktı. Bu son anılan tartışmaların gerçekten şöyle onulmaz bir kusuru vardı ki, bunlarda başvurulan önermeler akıldan değil otoriteden alınırdı; ve, beyin için birer disiplin kuralı olarak da bunlar, Sokrat'ın çevresinde toplanan insanların akıllanın geliştirmiş olan güçlü tartışmalardan her bakımdan daha aşağıydılar; fakat modern düşünce onların her ikisine de genellikle söylemeye razı olduğundan çok daha fazla şey borçludur; şimdiki eğitim yöntemlerinde ise ne birinin ne de ötekinin yerini en küçük bir ölçüde tutan hiçbir şey yoktur.
_Tüm bilgisini öğretmenlerden ve kitaplardan alan biri, -üstelik çevresini saran o kafaya bilgi tıkıştırmakla yetinme eğiliminden kendini kurtarsa bile- asla her iki tarafı dinlemek zorunda değildir; bu sebepten dolayı, bir sorunun iki tarafını da bilmek, üstelik yazarlar arasınlda bile, sık elde edilen bir başarı olmaktan çok uzaktır; yine onun içindir ki, herkesin kendi düşüncesini savunmak için söylediği şeylerin en zayıf kısmı da, karşıtlara bir yanıt diye tasarladığı kısım oluyor. Ortaya tanıtlanmış gerçekler koymaksızın teorideki zaafları ya da uygulamadaki yanılgıları gösteren olumsuz mantığı kötülemek, zamanın modası olmuştur. Nihai bir sonuç olarak böyle olumsuz bir eleştiri gerçekten oldukça yararsız olurdu; fakat tanıtlı bir bilgiye ya da bu ada yaraşır bir kanıya ulaşmak aracı olarak buna ne kadar değer verilse yine azdır; herkes buna sistemli bir şekilde tekrar alıştırılmadıkça da, düşünselliğin matematikle fiziğe ait bölümlerinden başkasında, büyük düşünürler az çıkacak ve genel düşünce düzeyi düşük olacaktır. Hiç kimlsenin karşıtlarıyla aktif olarak tartışmaya girişmenin kendisinden isteyebilecek olduğu aynı düşünce faaliyetini, ister başkalarının zoruyla, ister kendiliğinden, göstermiş olmadıkça, matematikle fizikten başka herhangi bir konudaki düşünceleri bilgi adına yaraşır değildir. Şu halde, yok olduğu zaman o kadar gerekli, fakat meydana getirilmesi de o kadar zor olan bu şeyden, kendiliğinden karşımıza çıtığı zaman kaçınmak, saçmadan da kötü bir şey olur. Önceden doğru diye kabul edilen bir düşünceye karşı çıkan, ya da yasa veya kamuoyu bıraksa karşı çıkacak olan kimseler varsa bundan dolayı kendilerine teşekkür edelim; onları dinlemek üzere can kulaklarımızı açalım; ve eğer inançlarımızın gerek kuşkudan uzak oluşunun ve gerekse canlılığının gözümüzde bir değeri varsa, böyle kimseler bulunmasaydı çok daha büyük bir emekle kendimizin yapmak zorunda kalacak olduğumuz bir şeyi bizim yerimize yapan biri var diye sevinelim.
_Gerçek_
_Gerçek, yaşamın tüm günlük konularında, o denli bir karşıtları uzlaştırma ve yaklaştırma sorunudur ki, bu ayarlamayı dürüstlükle yapabilecek kadar geniş ve tarafsız bir kafa çok az kimsede vardır; onun için bu işin birbirine düşman bayraklar altında çarpışan savaşçılar arasında geçen bir boğuşmanın sert yöntemiyle yapılması gerekmektedir. Biraz önce saydığımız son derece uyuşmaz sorunların herhangi birinde, eğer iki düşünceden yalnız hoşgörülmeye değil, aynı zamanda teşvik ve yardım görmeye ötekinden daha üstün hak iddia edebilecek bir tanesi varsa, o da belirli bir zamanda ve yerde azınlıkta kalmak durumunda bulunan düşüncedir. Şu olayın evrenselliğini doğruluğu teslim edilmiş birçok örnekleriyle göstermek için söylüyorum ki, gerçek davasındaki tüm taraflar için dürüst ve eşit koşullarla mücadele olanağı, insanoğlunun bugünkü anlayış düzeyinde, ancak düşüncelerin çeşitliliği sayesinde var olabilir. Herhangi bir konuda herkes oy birliği halinde görünürken buna istisna oluşturan kişiler bulunduğu sürece, üsleIik genelin düşüncesi doğru bile olsa, şu olasılık her zaman vardır: Genel düşünceden ayrılanların da kendi lehlerinde söyleyecekleri dinlenmeye değer bir şeyleri olabilir; ve bunların susmasıyla gerçek, bir şeyler yitirebilir.
_İnsan beyninin olgunlaşmamış olduğu durumda, gerçeğin çıkarlarının düşüncelerde bir çeşitliliği gerektirdiği kanısındayım.
_Gerçeğin bir kısmı tarafından gelen tekelci iddiayı protesto etmek gerekli ve zorunludur. Eğer protesto edenler, karşı koyuşlarındaki tepkinin kuvvetine kapılarak, bu kez de kendileri haksızlık etme durumuna düşecek olurlarsa, bu tek taraflılık da öteki gibi üzülmeye değer olabilir, fakat bu hoş görülmelidir.
_Mümkün olan bütün düşüncelerin söylenmesinde, özgürlüğün en sınırsız bir şekilde kullanılmasıyla, dini ya da felsefi grupçuluğun kötülüklerine bir son verilmiş olacağını iddia etmiyorum. Dar kapasiteli insanların ciddiye aldıkları her gerçeğin, dünyada ondan başka gerçek yokmuş gibi, ya da her durum ve işte onu sınırlayabilecek ya da değiştirebilecek hiçbir gerçek yokmuşcasıına öne sürüleceği, kafalara sokulacağı ve hatta birçok yönden ona göre davranılacağı kesindir. Bütün düşüncelerin, mezhepçi olmak eğilimlerinin en özgür tartışmayla giderilmedikleri, aksine çoğunlukla bununla daha alevlenip şiddetlendikleri bir gerçektir; çünkü, görülmüş olması gereken, fakat görülmemiş olan gerçek, salt karşıt sayılan kişiler tarafından ilan edildiği için daha şiddetle reddedilir. Fakat bu düşünce çarpışması yararlı etkisini, tutkulu partizanların üzerinde değil, kenardaki daha sessiz ve daha tarafsız izleyicilerin üzerinde gösterir. Korkunç olan kötülük, gerçeğin parçaları arasındaki şiddetli çarpışma değil, gerçeğin yarısının sessiz sedasız ortadan kaldınlmasıdır; insanlar her iki tarafı dinlemeye zorlandıkça her zaman umut vardır; yalnız bir tarafa kulak verdikleri zaman yanılgılar birer önyargı haline dönüşür; gerçek de abartıla abartıla batıl haline gelerek, artık gerçek etkisine sahip olmaktan çıkar. Mademki akli yetenek huzurunda taraflardan yalnız birinin bir avukatla temsil edildiği bir davada iki taraf arasında aktllıca karar verebilecek ender yargıçlık özelliğinden daha az bulunur, o halde, gerçek için tek umut ancak, onda taraf olanlardan her birinin, bünyesinde gerçeğin herhangi bir parçasını içeren her düşüncenin, yalnız savunucular bulması değil, aynı. zamanda kendini dinletecek biçimde savunulması oranında, vardır.
_4 Madde - Düşünce özgülüğü üzerine:
_1. Herhangi bir düşünce, susmak zorunda bırakılırsa, bu düşünce, bizim kesin olarak bilebileceğimiz şeylere karşın, doğru olabilir. Bunu kabul etmemek, yanılmaz olduğumuzu sanmak olur.
_2. Susturulan düşünce, yanlış bile olsa, bunda bir parça gerçek bulunması olanaklıdır; pek çok kez de bulunur ve madem ki herhangi bir konuda genel olan ya da baskın olan düşünce nadiren gerçeğin amacı olur ya da hiçbir zaman olmaz, o halde gerçeğin geriye kalan kısmının tamamlanması olasılığı ancak karşıt düşüncelerin çarpışmasındadır.
_3. Doğruluğu belirlenmiş sayılan düşünce, yalnız doğru değil, aynı zamanda gerçeğin bütünü bile olsa; ona kuvvetle ve ciddi olarak itiraz edilmesine katlanılmadıkça ve fiilen itiraz olunmadıkça, o düşünceyi kabul edenlerin çoğunca, akla uygun nedenleri çok az anlaşılarak ve sezilerek, bir önyargı şeklinde inanılır. Sorun bu kadarla kalsa iyi, bir de 4. olarak, öğretinin kendi anlamı da, kaybolmak, zayıflamak ve insan karakteriyle yaşam tarzı üzerindeki hayat etkisinden yoksun kalmak tehlikesine düşer.
_Düşünce özgürlüğü konusunu, sınırlarını aşmamak koşuluyla izin verilmelidir diyenler üzerinde de biraz durmak uygun olur. Bu tasarlanan sınırların konacağı yeri saptamanın olanaksızlıkları üzerine çok şey söylenebilir; kendilerini adamakıllı sıkıştıran ve yanıtlanmasını güç buldukları her karşıt da, hele bu konuda herhangi bir öfke belirtisi de gösterirse, onların gözüne derhal taşkın bir düşman olarak görünüyor. Pratik bakımdan önemli bir düşünce olmakla birlikte, daha temel bir itirazın içinde erir gider.
_Taşkın tartışmadan -yani, hakaret, acı söz, kişiliğe yönelik uygunsuz sözler ve benzerleri gibi şeylerden- genellikle amaçlanan konuya gelince, bari bunların her iki taraf için de aynı şekilde yasaklanması önerilseydi, o zaman bu silahların kötü gözle görülmesi daha hoş karşılanmaya layık olurdu; fakat onların yalnız egemen olan düşünceye karşı kullanılmalarının sınırlanması isteniyor. Egemen olmayan düşünceye karşıysa salt genel onaysızlığa uğramadan kullanılabilmekle kalmayıp, aynı zamanda, bunları kullanan kimseye, namus ehlidir ve içerlemesinde haklıdır gibi övgüler kazandırması da olasıdır.
__
.
_Hristiyan ahlakı denen, fakat daha çok teojik ahlak, karakterin oluşmasma neden olur.
_Golgota tepesi: Hazreti İsa'nın çarmıha gerildiği tepe
_Lokridyalılar: Halk meclisi onun ileri sürdüğü sebepleri dinledikten sonra önerisini hemen oracıkta kabul etmediği takdirde derhal sıkılmak üzere.
_Tevarüs etmek: Miras kalmak
_Tutkulu partizanlar
_Bağnaz mezhepçiler
________
_Mutluluğun Öğelerinden Biri Olarak Bireysellik_75
__
_John Stuart Mill_(1806-1873)
_İskoç asıllı İngiliz siyaset kuramcısı.
_Düşünür olan babası James Mill, onu harika çocuk olarak yetiştirdi. 3 yaşında Yunan dili ve edebiyatı. 6 yaşında Latince, mantık, eski tarih okumaya başladı. Babasının katı denetimi altında Mill, 15 yaşına geldiğinde felsefe, psikoloji ve siyaset üzerine kapsamlı bir şekilde çalışmaya başlamıştır bile. Babasının arkadaşlarından ünlü düşünür Bentham'ın yardımı ile felsefeye daldı. Ricardo'dan iktisat öğrenmeye girişti. Olgunluk çağında, hassas bir Aydınlanma felsefesine sahip olan Mill, romantizm, felsefi radikalizm ve faydacılık düşüncesini birbirlerine eklemlemeye çabalamıştır. Liberal Parti’nin bir temsilcisi olarak bir dönemliğine milletvekili olmuştur. Bu dönemde Mill, özellikle kadınların oy hakları konusunda ses getiren bir mücadele vermiştir. 17 yaşında, 35 yıl boyunca çalışacağı Doğu Hindistan Kumpanyasına girdi. Çok küçük yaştan beri yoğun zihni çalışmalar yapması nedeniyle ruhsal çöküntü yaşadı. 1831 yılında eşi Harriet Hardy Taylor ile tanışması yaşamında, düşüncesinde önemli değişimlere yolaçtı. Özgürlük Üstüne de dahil bir çok çalışmayı birlikte yürüttüler. Babasının çevresindeki Filozofık Radikaller den sonra onu en çok etkileyen, üretmeye teşvik eden kişi Harriet Mill oldu.
_Özgürlük Üstüne, zorunlu devlet denetimi ile bireysel özgürlük talepleri arasında denge kurmaya çalışan klasik liberalizmin en iyi anlatımlarından biridir.
_İnsanların, kendilerini ve yakınlarındakileri tercih etme alışkanlık ve kolaycılığından vazgeçmeleri durumunda ütopik tasarımıyla sosyalizm, uygulanabilir bir öğreti olmanın ötesinde savunulabilir tek toplum biçimi olacaktır.
_Yazılarımdan hiçbiri, bu kadar özenle hazırlanmamıştır.
_Dönemin toplumsal reformlan içeren taslaklannın hemen hemen hepsi özgürlüğü katleder nitelikte.
_Özgürlük, benim ismimi taşıyan herhangi başka bir şeyden daha doğrudan ve kelimesi kelimesine eşimle ortak ürünümüzdü.
___
_Victoria dönemi İngiltere’sinde var olduğunu düşündüğü ahlaki konformizme karşı çıkıp bireyselliğin taleplerini savunmuştur.
_(Konformizm-Uydumculuk: Bireyin, toplumun kural ve değerlerine uygun biçimde davranması)
_Mill, bireyin özgürlüğü ile sınırlanmış bir demokrasi, yani liberal demokrasi taraftarıdır. Toplumsal otoritenin kaynağını çoğunluk iradesine bağlayan demokratik meşruiyet ilkesi, Mill için, insani yaşamın her alanının toplumun kontrolü altına sokulabilmesi riskini doğurmaktadır
___
_Mantık alanında, yalnızca tümdengelimsel mantıkla ilgili çalışmalar yapmayıp, tümevarımsal mantığı da formüle ederek geliştirmiş olan Mill, mantıksal ilkeleri sosyal alana, siyaset ve ahlak alanına uygulamasıyla ün kazanmıştır. Psikoloji alanında, çağrışımcılığın babası olarak kabul edilen filozof, psikolojiyi "zihin kimyası" olarak tanımlamıştır. Psikolojik bir idealizm geliştirmiştir. Psikolojik idealizminde, maddesizciliği seçen Berkeley'den ayrılmış ve dış gerçekliğin varoluşunu kabul ederek, söz konusu nesnel gerçekliği "duyumları mümkün kılan, kalıcı dayanak" olarak tanımlamıştır. Ahlak alanında yararcılığı savunan Mill, hazzı ya da mutluluğu insan eylemlerinin en büyük amacı ve mutlak ölçüsü yapmış ve yararcılığında, genelin iyiliğini ve refahını temele almıştır.
___
_Çoğunluğun tiranlığını eleştirir.
_İfade özgürlüğünün “zarar vermeme” ilkesi üzerinden savunur.
_Eleştirel bir çözümleme
_Körcahil : Bilmediğini bilmeyen
***********
_Bireysellik_
_En büyük sanat eseri, insanın kendisidir. İnsan, kendi kendini yaratır.
_İnsanların yalnız yaptıkları değil, yapanların da ne biçim insanlar oldukları ve amaçları da gerçekten önemlidir. Yapılan iyi şeyler, kötü niyetliler tarafından yapılan tehlikeli tuzaklar olabilir.
_Tüm bireylerin sayısı kadar farklı yaşam tarzı vardır. Farklı kişiler, kendi ruhsal gelişimleri için farklı koşullara gereksinim duyarlar ve farklı türdeki bitkilerin aynı fizik, atmosfer ve iklim şartları altında yaşamaları ne denli mümkünse, insanların aynı ahlaki ortamda var oluşları da o denli mümkündür.
_İstekleri ve dürtüleri kendinin olan insana karakter sahibi denir. Diğerleri ise sürü halinde davranırlar. Herkesten başka türlü davranmaktan tıpkı bir cinayetten kaçar gibi kaçınılır; bizzat kendi doğalarına uymaya uymaya, sonunda kendilerinde uyacak doğa kalmaz.
_Herhangi bir şeyi, töredir diye yapan kimse hiçbir tercih yapmış olmaz. İnsanlar, gelenekleriyle yetişirler fakat yetileri olgunlaşınca, geleneği kendi karakterine göre yorumlamak bireyin özelliğidir ve kendilerine uygun olup olmadığını kontrol ederler ya da maymun gibi başkalarının dediklerini yaparlar.
_İnsan yapısı, bir modele göre yapılıp kendisine emredilecek işi harfi harfine görmeye koşulacak bir makine -İnsan şeklindeki otomat- değildir; kendisini canlı bir varlık yapan iç kuvvetlerin eğilimine göre enine boyuna gelişmek ve büyümek isteyen bir ağaçtır.
_Çoğunluk, insanlığın şimdiki gidişinden hoşnut olduğundan (çünkü o gidişe bu halini veren çoğunluktur), bu gıdişin neden herkes için yeterince hayırlı olmadığını anlayamaz.
_İnsanın en yüksek hedefi, insani yetilerini en yüksek şekilde geliştirmektir. Bundan dolayı her insanın yönelmesi gereken hedef, bireyselliktir. Bireyselliğin koşulu da özgürlük ve düşünce çeşitliliğinin birleşmesidir ki bu birleşmeden çok yönlü düşünce zenginliği meydana gelir ve bunlar da kaynaşarak Özgünlüğü meydana getirir. Humboldt
_İnsanın görmek için gözlemlemesi, ileriyi görmek için düşünmesi ve yargılaması, karar için gereç toplaması, ayrım yapması ve kararını verince de düşüne taşına verdiği bu karara bağlı kalmak için kararlılık ve öz denetimini kullanması gerekir.
_Güçlü dürtüler enerjinin diğer bir adından başka bir şey değildir. İnsanın, arzularının ve duyularının çok güçlü ve çeşitli olması demek, o kişide insan doğasının hammaddesinin daha çok miktarda bulunması ve bundan dolayı onun, daha fazla kötülüğe ya da iyiliğe yatkın olması demektir.
_Eylemlerin de düşünceler kadar özgür olması gerektiğini hiç kimse ileri süremez.
_Karşıt düşünceler, tam ve özgür bir şekilde birbiriyle kıyaslanmadan ileri gelmedikçe, düşünce birliğinin hiç de önemi yoktur.
_Bir ilkeyi savunurken karşılaşılacak en büyük güçlük, kabul edilmiş bir amaca ulaştıran araçların beğenilmesi değil, genel olarak insanların o amaca karşı kayıtsızlıklarıdır. (Örneğin, demokrasi ilkesi)
* * * * * *
BİREYSELLİK - Mutluluğun Öğelerinden Biri
_İnsanların düşünmekte ve düşündüklerini çekinmeden söylemekte özgür olmalarını gerekli kılan nedenleri ve yasağa karşın bu özgürlük kabul edilmediği takdirde bundan insanların düşünsel ve dolayısıyla da ahlaki bünyesine gelecek zararlı sonuçları gördükten sonra; şimdi de aynı nedenlerin, insanların kendi düşüncelerine göre davranmakta -yarar ya da zararı yalnız kendilerine ait kaldığı sürece, bunları, diğer insanlaırdan gelen maddi ya da manevi bir engellemeye uğramaksızın, kendi yaşayışlarında eyleme koymakta- özgür olmalarını da gerektirip gerektirmediğini inceleyelim.
___
_Bireysellik_
_Başkalarını ilgilendirmeyen konularda, bireysellik, kendini ortaya koymalıdır. Şahsın bizzat kendi karakterinin değil de, başkalarının geleneklerinin ya da adetlerinin davranış kuralı olduğu bir yerde, insan mutluluğunun bileşimine giren başlıca ögelerden biri, hem de bireysel ve toplumsal ilerlemesinin asıl baş ögesi, eksik olur.
_Bireysellik, gelişmeyle aynı şeydir ve gelişmiş insanı ancak bireyselliğin işlenmesinin meydana getirir.
_Bireyselliği çökertip ezen her şey, istibdattır, adı ne olursa olsun; ister tanrının iradesini yerine getiriyorum desin, isterse insanların emirlerini. Ama istibdat bile, egemen bulunduğu yerde bireysellik hakim olduğu sürece, en kötü etkilerini meydana getirmez.
_Yarar ya da zararın yalnız kendilerine ait kalma hali, kuşkusuz mutlaka gerekli olan bir koşuldur. Haklı bir neden olmaksızın başkalarına zarar veren eylemler, ne çeşitten olursa olsunlar, kesinlikle denetim altına alınmaları gerekir.
_Farklı düşüncelerin var olması nasıl yararlıysa, başka başka yaşama biçimlerinin var olması da öyledir; başkalarına zarar vermemek koşuluyla, türlü mizaçlara özgür faaliyet alanı verilmeli; herhangi bir kimsenin, çeşitli yaşama biçimlerini denemeyi kendine uygun bulursa bunların değerini fiilen deneyden geçirmesine de olanak tanınmalıdır.
_Kişiliğin özgür gelişmesinin yani bireyselliğin, mutluluğun başta gelen temel koşullarından biri olduğu, bunun uygarlık, eğitim, öğretim, kültür kelimeleriyle ifade edilen bütün şeylerle salt aynı değerde bir öge olmayıp, aslında bütün bu şeylerin zorunlu bir parçası ve koşulu oİduğu kavransa, özgürlüğe sahip olduğundan daha az kıymet verilme tehlikesi hiç var olmaz ve özgürlükle toplumsal denetim arasındaki sınırların ayarlanması hiçbir olağanüstü güçlük göstermezdi. Fakat kötülük şu ki, bireyin kendiliğinden davranış yeteneğinin özel herhangi bir değeri olduğu, ya da kendi başına herhangi bir saygıya değer bulunduğu alışılmış düşünce biçimleri tarafından çok güç kabul ediliyor. Çoğunluk, insanlığın şimdiki gidişinden hoşnut olduğundan (çünkü o gidişe bu halini veren çoğunluktur), bu gıdişin neden herkes için yeterince hayırlı olmadığını anlayamaz.
_Hiçbir kimsenin davranış konusundaki mükemmellikten anladığı, insanların birbirlerini taklitten başka hiçbir şey yapmamaları şeklinde değildir. Hiç kimse insanların kendi yaşama biçimlerine ve kendi işlerinin yönetimine kişinin bizzat kendi düşünüşünden ya da kişisel karakterinden ne türlü olursa olsun bir özellik katmaması gerektiğini ileri süremez.
_Kendiliğindenlik ve bireysellik ögesinin aşırı halde olduğu, toplumsal ilkenin onunla çetin bir mücadele yapmak zorunda bulunduğu bir dönem olmuştur. O dönemde güçlük, vücutça ya da kafaca güçlü olan insanları, onların dürtülerini denetim altına almalarını isteyen herhangi bir kurala boyun eğmeye inandırmaktaydı. Fakat şimdi toplum, bireyselliği adamakılı alt etmiştir; artık insan bünyesini korkutan tehlike, kişisel dürtülerin ve tercihlerin aşırılığı değil, yetersizliğidir.
_Karakter_
_İstekleri ve dürtüleri kendinin olan insana karakter sahibi denir. Nasıl buharla işleyen bir makinenin karakteri olmazsa, istekleri ve dürtüleri kendinin olmayan bir kimsenin de karakteri olmaz. Eğer, kişinin dürtüleri hem bizzat kendinin, hem de üstelik güçlü olup da güçlü bir iradenin de güdümü altında bulunuyorsa, o kişinin karakteri enerjik bir karakter olur. İsteklerin ve dürtülerin bireyselliğinin serpilip büyümesi teşvik edilmelidir diye düşünen bir kimsenin toplumun güçlü karakterlere gereksinimi olmadığına -gelişkin karakterli çok sayıda insanın bulunmasıyla daha iyi bir toplum olmayacağına- ve yüksek bir genel enerji ortalamasının arzu edilir olmadığına inanması gerekir.
_Karaktersizlik - Adet_
_Bazı insanlar kendilerine şunları sorarlar: Benim konumuma yakışan nedir? Benim durumumda ve mali koşullarımda bulunan kimseler ne yapıyorlar? Onların, adet olan şeyden başka bir şeye hiç eğilim duydukları görülmemiştir. Böylece düşünme yetisinin kendisi, boyunduruğa boynunu uzatmış oluyor. İnsanların zevk için yaptıkları şeylerde bile, adete uygunluk ilk akla gelen şey olur. Bunların zevklerinde artık bireysellik yoktur, sürü halinde davranış vardır; sadece, herkes tarafından yapılan şeyler arasından birini seçerler. Herkesten başka türlü davranmaktan tıpkı bir cinayetten kaçar gibi kaçınılır; bizzat kendi doğalarına uymaya uymaya, sonunda kendilerinde uyacak doğa kalmaz; insani kapasiteleri solar, her türlü güçlü isteklere ya da öz zevklerine yetenekleri tükenir ve genellikle düşünce ve duyguları kalmaz, ya da kalırsa bunlar onların asıl kendi düşünce ve duyguları olmaz. Şimdi, insan doğasının arzu edilir olan durumu bu mudur, değil midir?
_Kalvenizm teorisine göre, insanın büyük suçu kişisel iradedir. İnsanlığın elinden gelen tüm iyilik, boyun eğmede saklıdır. Sizin hiçbir seçme hakkınız yoktur. Başka hiçbir türlüsünü değil, ancak emredileni yapmakla yükümlüsünüz. Farz olmayan her şey günahtır. İnsan doğası temelinden bozulmuş olduğundan, içindeki insan doğası öldürülmedikçe kimseye kurtuluş yoktur. Eğer insan, yetilerinden herhangi birini bu farz kılınmış iradeyi daha etkili bir şekilde yerine getirmekten başka bir amaç için kullanıyorsa, böyle yetileri olmaması daha iyidir. Kalvenizm teorisi budur
_Sinsi şekil altında, dar yaşam teorisine ve onun tarafından korunan güdük ve geri insan karakterine doğru güçlü bir eğilim vardır. Nasıl ki birçok insan ağaçların budanıp kütük haline konunca ya da onlardan hayvan şekilleri yapılınca, doğanın yarattığı ağaçlardan çok daha güzel bir şey olacaklarını düşünmüşlerse; birçok kimse, hiç kuşku yok ki içtenlikle böyle cendere içine sokulmuş ve cüceleştirilmiş insanların halini, Yaradanın onların öyle olmalırlarını amaçlamış bulunduğu bir durum diye düşünmektedirler. Fakat insanın iyi bir varlık tarafından yaratıldığına inanmanın dinde herhangi bir yeri varsa, bu Varlığın, bütün insani yetileri, sökülüp yok olsunlar diye değil, işlenip geliştirilebilsinler diye vermiş olduğuna ve yaratıklarının kendilerinde saklı olan ideal insanlık anlayışına herkes biraz daha yaklaşmalarından, onların kavrayış, davranış ya da nimetlerden yararlanma yeteneklerinin herhangi birindeki her artıştan Tanrının hoşnut kaldığına inanmak, o imana daha uygun düşer.
_Bireysellik ve Kazanç _
_İnsanlar, kendilerindeki bireysel olan her şeyi yıprata yıprata tekdüzeliğe düşürmekle değil, ancak onu işleyerek ve başkalarının hak ve çıkarlarının zorunlu kıldığı sınırlar içinde ortaya koyarak, soylu ve güzel bir düşünme konusu olurlar, ve yapıtlar onları yapanların karakterini aldığı gibi, böyle bir insanın yaşayışı da zengin, renkli ve canlandırıcı olur, yüksek düşüncelere ve yüceltici duygulara daha bol gıda sağlar, her bireyi insan ırkına bağlayan bağları sağlamlaştırır ve insanlığı insanlann gönlünde çok daha onurlu kılar. Kişiliğinin gelişmesi oranında her birey, kendisi için daha değerli olmakla başkaları için de daha değerli olmak yeteneğine ulaşır. Onun kendi varlığında daha büyük bir tam canlılık olur ve birimlerde daha çok yaşam olunca da onlarda o oluşan kitlede daha fazla canlılık olur.
_Başkalarının hatırı için sert adalet kurallarına tabi tutulma, başkalarının iyiliğini amaçlayan duyguları ve yetenekleri geliştirir. Fakat onların iyiliğini ilgilendirmeyen şeylerde, salt onlar bu şeylerden hoşlanmıyorlar diye öteki insanların özgürlüğünü kısıntılara uğratmak, insanda kısıntıya karşı direnmek şeklinde kendini gösterebilecek türden bir karakter gücünden başka hiçbir şey geliştirmez. Böyle bir kısıntıya boyun eğmek insanın doğasının tümünü uyuşturur ve köreltir. Her bireyin doğasına adil bir olanak vermek için, çeşitli kişilerin ayrı biçimde yaşamlarına izin verilmesi zorunludur. _Bireyin kendi eğilimlerini başkalarının zararına olarak tatmin etmekten yasaklanmakla yitirdiği gelişme araçları, başlıca, diğer insanların gelişiminin zararına olarak elde edilenlerdir.
_Wilhelm voll Humboldt_
_Hem bir bilgin hem da bir politikacı olarak seçkin bir şahsiyet olan Wilhelm voll Humboldt'un bir kitabında uzun boylu anlattığı şu öğretinin anlamını bile, Almanya dışında çok az kişi anlıyordur: «İnsanın ereği ya da -belirsiz ve geçici isteklereri telkin ettikleri değil de- aklın ezeli ve değişmez içtepilerinin emrettiği erek, insanın yeteneklerinin tam ve tutarlı bir bütüne doğru en yüksek ve en uyumlu gelişmesi»dir; bundan dolayı her insanın çabalarını durmadan ona doğru yöneltmesi gereken ve özellikle hemcinsleri üzerinde etkili olmaya niyetli olanların gözlerini üstünden ayırmamaları gereken hedef, kudret ve gelişmeniın bireyselliği>dir; bunun da iki koşulu Özgürlük ve düşüncelerin çeşitliliği olup bunların birleşmesinden bireysel güç ve çok yönlü çeşitlilik meydana gelir ki, bunlar da birbiriyle kaynaşarak «"Özgünlük»ü meydana getirirler.
___
_Töre_
_(Töre veya Gelenek; bir toplumda alışılagelmiş ve uyulması gereken yazısız kurallar, manevi değerler, toplumsal tecrübelerdir. Töre, bir toplumun karakteridir. Töre dışı şeyler ahlaksızlık olarak kabul edilir.)
*_Herhangi bir şeyi, töredir diye yapan kimse hiçbir tercih yapmış olmaz. O kimse en iyi olanı ne ayırt etmekte ne de istemekte hiçbir yeti elde etmez. Bir şeyi ne salt başkaları yapıyor diye yapmakla, ne de sadece ona başkaları inanıyor diye inanmakla yetiler hiçbir işe koşulmuş olmaz. Eğer bir düşüncenin dayanakları, kişinin kendi mantığını inandırmıyorsa, bunu kabul etmekle mantığı güçlenmiş olamaz, ama zayıflaması olasıdır; kişiyi bir davranışa yönelten nedenler, eğer onun bizzat kendi duygularına ve karakterine uygun türden değillerse, onun duygularını ya da karakterini, faal ve enerjik bir duruma koyacak yerde, tembel ya da uyuşuk bir hale getirmeye epeyce hizmet etmiş olurlar.
_Töreler alışılmış koşullar ve karakterler için yapılmıştır; bireyin koşulları ya da karakteriyse alışılmışın dışında olabilir.
*_İnsanlar, gelenekleriyle yetişirler fakat yetileri olgunlaşınca, geleneği kendi karakterine göre yorumlamak bireyin özelliğidir ve kendilerine uygun olup olmadığını kontrol ederler. Kendi yaşamını ve kararlarını çevresindekilere bırakan kimselerin ise, maymun gibi taklit etme yetisinden başka hiçbir yetiye gereksinimi yoktur. Kendi planını kendi seçen kimse bütün yetilerini kullanır. Adale gücü gibi, zihni ve manevi güçler de salt kullanılmakla geliştirilebilir. Kavrayış, yargılama, ayırt etme duygusu, beyin çalışması ve hatta ahlaki tercih gibi insana özgü olan yetiler ancak bir tercih yapmakta kullanılırlar. İnsanın görmek için gözlemlemesi, ileriyi görmek için düşünmesi ve yargılaması, karar için gereç toplaması, ayrım yapması ve kararını verince de düşüne taşına verdiği bu karara bağlı kalmak için kararlılık ve öz denetimini kullanması gerekir. Birey, davranışının bizzat kendisi tarafından kendi yargılamasına ve duygularına göre belirlenen kısmı büyüdükçe, yukarıki niteliklere o oranda gereksinim duyar ve onları kullanır. Bunların hiçbiri olmadan da, bireyin iyi bir yola yöneltilmesi, zarardan korunması olanaklı olabilir. Fakat o zaman onun bir insan olarak, öbür duruma oranla, değeri ne olur?
_İnsanlarıın anlayışlarını kullanmalarının arzu edilir olduğu ve töreye akıllıca uymanın ya da hatta töreden ara sıra akıllıca ayrılmanın bile, ona körü körüne ve salt otomatik bir bağlanmadan daha iyi olduğu herhalde kabul edilecektir.
_İnsan yapısı, bir modele göre yapılıp kendisine emredilecek işi harfi harfine görmeye koşulacak bir makine değildir, kendisini canlı bir varlık yapan iç kuvvetlerin eğilimine göre enine boyuna gelişmek ve büyümek isteyen bir ağaçtır.
_En büyük sanat eseri, insanın kendisidir. İnsanın mükemmelleştirilmelerine ve güzelleştirilmelerine, yaşamının tamamıyla harcandığı insan eserleri arasında, önemce en başta geleni, muhakkak ki, insanın kendisidir. -İnsan şeklindeki otomatlara- evler inşa ettirmenin, bitkiler yetiştirtmenin, savaşlar yaptırmanın, davalar gördürrnenin ve hatta kiliseler yaptırıp dualar ettirmenin olanaklı olduğu hayal edildiğinde, bu otomatları, bugün dünyanın uygar kısımlarında oturan ve muhakkak ki doğanın yaratabilir ve yataracak olduğu insanlara göre bunların sadece açlık sıkıntısı çeken birer örneğinden başka bir şey olmayan kadınlı erkekli insanlara bile değişmek, kocaman bir zarar olurdu.
___
_Dürtüler_
_İnsanlar kötülüğü, istekleri güçlü olduğundan değil, vicdanları zayıf olduğundan yaparlar. İstekler ve dürtüler de, inançlar ve kısıtlamalar kadar, olgun bir insan yapısının parçalarındandır; güçlü dürtüler, ancak gereğince dengelenmediği zaman, bir takım amaç ve eğilimler gelişip güçlendiği halde onlarla bir arada var olması gereken diğerleri zayıf ve hareketsiz kalırsa, tehlikelidir.
_Güçlü dürtüler enerjinin diğer bir adından başka bir şey değildir. Enerji, kötü kullanımlara yöneltilebilir; fakat enerjik bir doğayla, uyuşuk ve heyecansız bir doğadan daima çok daha fazla iyilik yapılabilir. İnsanın, arzularının ve duyularının çok güçlü ve çeşitli olması demek, o kişide insan doğasının hammaddesinin daha çok miktarda bulunması ve bundan dolayı onun, daha fazla kötülüğe ya da iyiliğe yatkın olması demektir. Bireysel dürtüleri canlı ve güçlü kılan bu duygulanma yetenekleri öyle bir kaynaktır ki en tutkulu erdem sevgisiyle en sert özdenetim de oradan çıkar.
_Dürtülerin gelişmesiyledir ki toplum hem görevini yapmış, hem de çıkarlarını korumuş olur; yoksa, nasıl kahraman yaratılacağını bilmediği için, kahramanların yoğrulduğu hamuru bir tarafa atmakla değil.
___
_Karışık_
_Eylemlerinin de düşüncelerin kadar özgür olması gerektiğini hiç kimse ileri süremez. Aksine, düşünceler, dile getirilişlerindeki durum ve koşullara göre, söylenmeleri zararlı bir eyleme bir kışkırtma oluşturur nitelikteyse, hoş görülmelerini yitirirler bile. Tahıl tacirleri yoksulları açlıktan öldüren kimselerdir, ya da özel mülkiyet bir soygunculuktur gibi düşüncelere, salt basında yayınlandıkları sürece dokunulmamalıdır; fakat bunlar bir tahıl tacirinin evinin önünde toplanan galeyana gelmiş bir gruba söylev şeklinde söylenir ya da aynı kalabalık içinde bir pankart halinde dolaştırılırsa haklı olarak cezaya uğrayabilir.
_İnsanların yanılmaz olmadıkları; onların gerçeklerinin, çoğu kez, yalnızca yarım gerçekler olduğu; karşıt düşüncelerin en tam ve en özgür bir şekilde birbiriyle kıyaslanmasından ileri gelmedikçe, düşünce birliğinin hiç de istenir olmadığı; ve insanlar gerçeğin bütün taraflarını tanımak konusunda şimdikinden çok daha üstün bir yeteneğe erişinceye değin, düşünce çeşitliliğinin bir kötülük değil aksine bir iyilik olduğu, insanların davranış biçimlerine de uygulanabilir ilkelerdir.
_Çağımızda, toplumun en yüksek sınıfından tutun da en alt tabakasına kadar her birey, insana kötü kötü bakan bir sansürün gözetlemesi altında yaşıyor gibidir.
_İnsanla ilgili olan herhangi bir durum hakkında, bu durum bizzat insanları olabilecekleri en iyi şeye en çok yaklaştırır bir haldir dedikten sonra daha fazla ya da daha iyi ne söylenebılir ki? Ya da iyiliği engelleyen herhangi bir şey üzerine, iyiliğe engel olur demekten daha kötü ne denebilir? Böyle olmakla birlikte, kuşkusuz, bu düşünceler, en çok ikna edilmeye gereksinimi olan kimseleri kandırmaya yetmez; özgürlüğü istetenlere ve ondan yararlanmak istemeyenlere, başkalarının onu çekinmeden kulIanrnalarına izin vermekle bundan karşılığlını kendilerinin de göreceklerini anlaşılır bir biçimde göstermek için, bu gelişmış insanların gelişmemişlere bir yararı olduğunu da kanıtlamak gereklidir.
_Makine: İnsan şeklindeki otomat
_Kahramanların yoğrulduğu hamur
_Yeknesak: Tekdüze
*************
_Faydacılık_
_Faydayı ahlaki meselelerde nihai karar verici olarak kabul ediyorum.
_Mutluluk, eğer insan doğası diye bir şey varsa, onun temel özellikleriyle uyumlu bir yaşamın sonucu olmalıdır.
_Baba James Mill için mutluluk, hazzın varlığı ve acının yokluğu anlamına gelir. Bir davranış toplumsal faydayı yani mutluluğu arttırıyorsa, o ahlaken meşrudur.
_İnsan doğası_
_İnsan doğası, temel olarak belirsiz olup sonsuz çokluktaki farklı doğrultularda gelişime açıktır. İnsan doğası, belirlenmiş kurallar çerçevesinde çalışan bir makine olmayıp, ona yaşam kazandıran içsel gücünün eğilimi doğrultusunda dört bir yana serpilip gelişmesi gerekli olan bir ağaçtır. İnsan doğasının başlıca özelliği gereği her birey sahip olduğu potansiyel bağlamında benzersizdir. İnsan doğası dışsal bir şekilde belirlenmiş değildir. Dahası bireyin içsel eğilimleri dışsal bir biçimde tespit edilemez. En bilge insan dahi bir başka bireyin sahip olduğu potansiyelleri göremez ve bu insan için en iyi yaşam biçimini tayin edemez. Bu ancak bireyin kendisinin yapabileceği bir şeydir: “Eğer birey belli bir oranda sağduyuya ve deneyime sahipse, yaşamını düzenlemesinde en iyisi kendi yolu olacaktır; bu onun başlı başına en iyi olmasından ziyade, bizzat bireyin kendi yolu olduğu için böyledir. Bu anlamıyla söz konusu olan bir kendi kendini keşif sürecidir.
_Kendi bireyselliğinin gelişmesi oranında, her birey kendisi için ve böylece başkaları için daha değerli hale gelir. Kendi var oluşu hakkında daha büyük boyutta bir yaşamsal doygunluk söz konusudur ve birimlerde daha fazla yaşam olduğunda onların bir araya gelmesiyle oluşan kitlede de daha fazla yaşam olacaktır.
_Esas olarak başkalarını ilgilendirmeyen konularda bireysellik kendisini öne çıkarmalıdır
_Kendisi için kendi planını seçen kişi tüm yeteneklerini de kullanır. Görmek için gözlem yapmalı, tahminlerde bulunmak için akıl yürütme ve muhakemeye başvurmalı, karar verme için gerekli malzemeyi temin etmeye çaba göstermeli, karar almak için ayırt etmeli ve bir karar aldığında bu tasarlanmış tercihe sadık kalmada dayanıklı ve kendi kendisini kontrol ediyor olmalıdır.
_İnsanlar yalnız değillerdir, geniş bir bütünün parçalarıdır ve bir bireyin başkalarının çıkarlarına dokunmaksızın faaliyet göstermesi olası değildir. Ne fiziksel ne de ahlaki bir iyilik anlayışı bireyin bu egemenliğine karışmaya yeterli bir gerekçe olamaz. “Toplumun bazı örneklerde kişilerin kendilerine zarar vermesini önlemeye mecbur olduğu öne sürülebilecektir”.( Mill’e dair eleştiri)
****************
Yorum yapabilmeniz için giriş yapmanız gerekmektedir.