Bundan sonra tarih Osmanlılık etrafında şekillenmektedir ve Türklerin tarihinde, Müslüman milletlerin tarihinde hangisi Osmanlılığa yakınsa o bundan istifade etmiştir, uzağında kalan çöküş beklemektedir. Volga'nın kuzeyinin macerası böyledir. Dünyayı aydınlatan, bir zamanlar en azından üç asır ilmî ve kültürel sahada dünyayı aydınlatan Endülüs'ün hazin, trajik macerası da böyledir.