Türkiye dengesini kaybederek geri kaldığı için şimdi
yabancıların geniş sömürüsüne hedef olmaktadır. Bu dış
etkenin önemini arttırmasıyla, oluşmuş bulunan geri kal-
mışlık durumu kökleşecek; günümüze dek sökülüp atıl-
mıyacaktır.
1787 yılında Rusya’ya yeniden savaş ilân edildiğin-
de, devlet iflâsın eşiğine gelmiştir. Önceleri olduğu gibi
bazı zenginlerin, görevden uzaklaştırılan vezirlerin malına
yahut mirasına el koyarak ordu açığının kapatılmasına
artık imkân kalmamıştır. Padişah, malî bunalım karşısın-
da, devlet büyüklerinden iane toplanmasını, bir çeşit iç
borçlanmaya gidilmesini düşünmektedir. Ancak bu yolda
da başarı sağlanamayınca, Osmanlı zenginlerinden ümidikesen I. Abdülhamid «Cenab-ı hak lâyiklermi versin)) di-
yerek Şeyh-ül îslâmdan fetva alacak ve «Dış borçlanmaayı
tarihimizde ilk olarak deneyecektir
Celâli isyanlarından sonraki dönem, imparatorluğun
hızla ekonomik iflâsa yaklaştığı, yer yer cesur çıkışlarla
bu kaçınılmaz sonun ertelendiği bir dönemdir. Daha önce
sözünü ettiğimiz ekonomik nedenler gün be gün mâliyeyi
zor duruma sokmaktadır. Bütçe açığı büyümekte, gider
hanesi genişlerken gelirler azalmaktadır.
Bey ve ağaların geliştiği oranda Osmanlı toplumunun
yapısı da değişti, bambaşka bir şekil aldı. İnsanların bir-
birleriyle, kuramlarla, devletle, toprakla olan ilişkileri bu
geç kalmış derebeylik düzeni uyarınca biçimlendi.
Askerlikten başka her çeşit ticaret ve zorbalıkla uğ-
raşan, ilerdeki bölümlerde görüleceği üzere toprak geliri-
ne, hatta fiilî mülkiyetine de el atan profesyonellerden ku-
rulu bu ordudan, bir hayır beklenemezdi.
Türkiye’nin ve geri kalmışlığın açıklanmasında haya-
tî önemi olan Osmanlılık dönemi yeterince bilinmemekte-
dir. Osmanlı imparatorluğu hâlâ kılıcının gücünden ötürü
yükselmiş (yükselmek okul kitaplarında çok yer fethetmiş
anlamında kullanılıyor), padişahların kötülüğü, kadına
düşkünlüğü yüzünden gerilemiş olarak tanıtılmaktadır.
Gerileyen toplumu yabancıların insafına terkeden Tanzi-
mat ve Islahat fermanları gibi davranışlar ise çoklukla gök-
lere çıkarılmaktadır.
«Tarih boşuna yaşanmış bir deney
değildir. Dünden gelen bugünkü
toplumumuz kendi doğrultusu için,
de yarına gidecektir. Tarihin ver-
diği engin ders, hızını ancak kendi-
sinden alan eylemlerin bugün ve
yarın içinde başarıya ulaştığıdır.
Dün ve bugün teoriyi, bugün ve
yarın pratiği hazırlar. Dünün araş-
tırılması, bir yerden sonra, bugü-
nün ve yarının araştırılması de-
mektir.»
Doğal, ekonomik, tarihsel ve dinsel nedenlerle «top-
hımcu-cemaat» nitelik taşıyan halkların, 2) Doğal, eko-
nomik, tarihsel ve dinsel nedenlerle «ferdiyetçi» olan Batı
tarafından, 3) Ferdiyetçi dünya görüşünü ve gereklerini
uygulamaya zorlanmış olmaları şeklinde belirmektedir.
İnsanların satın alma, sahip olma ve tüketme eğilimi-
nin bireysel değil toplumsal bir temele dayandığı kabul
edilmektedir.ürünle ödenmesi güçleşmekte, vergiyi tamamlamak için
insanlar para kazanmaya zorlanmaktadır:
İnsanların satın alma, sahip olma ve tüketme eğilimi-
nin bireysel değil toplumsal bir temele dayandığı kabul
edilmektedir.