Bir şeyi iyi bilmek, onu yaşamaktır. Tarih insandır. İnsanın ufku ise yine insandır (Yahya Kemal). Bilgi bu suretle şahsî tecrübe şekline girer. Bilmek, devrin içinde rahatça dolaşabilmektir.
James Joyce - Ulysse, en büyük psikolojik roman.
Eylül tecrit bir psikolojik romandır.
Virginia Woolf, Dalgalar, oku.
İkinci büyük psikolojik romandır.
Nihayet Proust'un romanı psikolojiktir (16 cilt), hatırat gibi yazılmıştır. Birinci cildini Yakup Kadri "Geçmiş (Kaybolmuş) Zamanın Peşinde" adıyla tercüme etmiştir. İkinci cildini?
Psikolojik romanın en son ve çetrefil şekli William Faulkner'dedir.
Hiddet ve Gürültü, oku.
Asıl psikolojik roman Dostoyevski ile başlar. Nietzsche, Stendhal'ı ondan bile daha az üstün bulur.
Dostoyevski'de bizatihi yaşamak vardır. Dostoyevski'den sonra ilk değişikliği Proust getirir. Proust, Bergson felsefesinin zembereğidir. "Süreler bizde mahfuzdur ve bir sansasyonla onlar canlanır." der. Romanı hatıra şeklindedir. Psikolojik romanda aşk, kıskançlık esastır. Aşk büyük vehimler yaratır.
Modern romanı Balzac ve Dickens ile başlatmak mümkündür. Dickens'tan evvel Walter Scott vardı. Fakat üslûp ve dünyaya bakış itibarıyla modern romanın babası Balzac’tır.