PROUST “MAHPUS”HANESİKayıp Zamanın İzinde serisinin bu cildinde sevgilisi Albertine üzerinden kıskançlık ekseninde insan duygularının ve davranışlarının kökenine inerken Dostoyevski’ye benzer bir şeffaflık ve cesaret gösteriyor Proust. Sürekli delil toplama ve olası riskleri ortadan kaldırmaya odaklanmış olan bu bölümde gördüğü ve hissettiği duruma ve durum ihtimallerine karşı bir tutum geliştirmeye, bir anlamda kendini de çözümlemeye çalışıyor. İnsan davranışının doğasında olan bu kararsızlık tutumu bir mahpusluk olarak yorumlanabilir. Mahpusluğun sınırlarını belirleyen parmaklık ortadan kalktığında iki yabancı insan kalır geriye. Kaçan ve kovalayandan hangisinin mahpus olduğu belli olmaz.
Kayıp Zamanın İzinde serisi, Marcel Proust'un hayatının son 17 yılında yazdığı bir romandır.
Seri, yedi ciltten oluşmaktadır:
1. Swann'ların Tarafı
2. Çiçek Açmış Genç Kızların Gölgesinde
3. Guermantes Tarafı
4. Sodom ve Gomorra
5. Mahpus
6. Albertine Kayıp
7. Yakalanan Zaman
Serinin bu kitabı, anlatıcının Albertini’yi elinde tutmaya çalışması ve onu mahpus olarak evde tutmaya çalışırken kendisinin mahpus olması merkezinde gelişiyor. Proust bu belirsizliğe şu ifadelerle yer verir. “Evet bir mahpusla buluşacağım düşüncesiyle değil, kendim mahpus olduğum düşüncesiyle dönmüştüm.” Albertini elle tutulması mümkün olmayan meziyetlere! sahip olduğu için, anlatıcı bir yandan şartları onu kimseyle görüşmeyecek şekilde oluşturmaya çalışırken aşkı ve kıskançlığı arasında bocalıyor. Sevgilisinin sık sık yalanlara başvurduğunu ve kendine anlatmadığı birçok boşluklar olduğunu acıyla gördüğü hâlde bazen aşka bazen kıskançlığa savruluyor. Bu savrulmaların anlatımında aşk, yalan, kıskançlık konularında dikkate değer aforizmalar ortaya koyuyor.
Ana kahramanlar ve yan kahramanlar kadın olsun erkek olsun hepsi eşcinsel tutuma, en azından imalara sahip olduğu için incelememizde kadın veya erkek ifadelerini kullanmamaya çalışacağız. Çünkü bahsedilen aşklarda nadiren karşı cins söz konusu oluyor ve bu istisnai bir durum olarak göze batıyor. Bir taraftan eşcinsellik hakkında sapık, ahlaksız gibi ifadelere sıkça başvururken, diğer yandan genel bir durum oluşunu (sodomist) ve ön kabule dair bir tutum ortaya koyuyor. Kahramanların çoğu eşcinsel olduğu hâlde durumunun anlaşılmaması için metres tutuyor. Gizlilikle özdeşleşmiş olan bu kavram belki de ilk defa başka gizlilikleri örtmek için paravan görevi görüyor!
Biz paravana değil esere odaklandığımız için devam edelim. Aslında inceleme konusunda en sevdiğim yaklaşım “pastiş” adı verilen taklit etme, benzerini yazma adı verebileceğimiz yöntemdir. Bir metnin kaldığı yerden başka bir metne geçilen “parodi” tekniğiyle karıştırmaya çok müsait olan bu yönteme ben “yazarın kaldığı yerden devam etmek,” diyorum. Yazar Proust ve eser bu uzun seri olduğu için bu konuda cesaret etmem zor görünüyor. Serinin ilk cildi olan Swann’ların Tarafı’na yazdığım incelemede şöyle bir yöntem kullanmıştım. Proust’un karmaşık ve derin dünyasının peşinden gitmeye çekindiğimiz için hangi konularda tespitler yaptığını, nerelere dokunduğunu göstermeye çalışmıştım. Bunda Kayıp Zamanın İzinde serisinin zor bir seri olduğundan okumaya çekinildiği yaklaşımının da payı vardır.
Ana başlıklar hâlinde bu seride olay örgüsü arasına yerleştirilmiş, derinlik ve çelişki içeren noktalardan bahsederek konuyu biraz açalım.
- Başkalarının hayatlarına dair bilgilerimizin hep yüzeysel oluşu
- Kişiliğimizi oluşturan asıl faktörlerin saklı oluşu
- Gerçek anlayışının kişiden kişiye değişmesi
- İnsanlardaki içsel ve dışa dönük değişimler
- Hafızamıza işimize geldiğimiz şekilde yaptığımız müdahaleler
- Sevme ve sahiplik üzerine tespitler
- Efendilik ve kölelik kavramlarının sevgiyle ilgisi
- Tıbbın hastalığı çözümsüz hâle getirmesi ve oluşturduğu yeni hastalıkların tedavi edilemez oluşu
- Dostoyevski’nin roman dünyası, konuları, kahramanları, kitap isimleri ve derin anlatımı konusunda pozitif ve negatif yönlerine dair tespitler
- Sosyetenin davet, dedikodu ve hiyerarşi düzenine dair eleştiriler
- Basına sık sık yapılan göndermeler. Sosyete gazetesi, filozof gazeteci ifadeleri
- Sanatçı nedir, nasıl olmalıdır?
- İnsan hayatının bilinmezlikleriyle tabiat bilimlerindeki bilinmezlikler arasındaki benzerlikler
- Ve tabii ki aşk, yalan, kıskançlık ve ayrılma üzerine sonsuz tespitler…
Proust tespitleri diyebileceğimiz çok az yazara nasip olmuş birçok noktaya daha incelememizde yer verebilirdik ama “Söyleyeceklerimizin yarısını daima unuttuğumuz için,” (S.370) hepsine değinme imkânımız olmadı.
Burayı arşiv olarak da kullandığım için dönüp alıntılarıma baktığım çok oluyor. Şimdiye kadar okumuş olduğum serinin beş cildinden paylaşım yaptığım alıntılara baktığımda ortalamamın çok üzerine çıktığını söyleyebilirim. Bir veya iki alıntı paylaştığım veya hiç yapmadığım kitaplar çok olmuştur. Oysa bu seride paylaşmış olduğum alıntıların dışında birçok altı çizili cümleler, bütün hâlinde işaretlediğim paragraflar, insan davranışları, çelişkiler, paradigmalarla dolu notlar var. Kitap ikinci elde satılması güç olacak kadar hor kullanılmış durumda.
Edebiyattan müziğe sanat hakkında sağlam temellere dayanan eleştirel bir bakış açısına sahip Proust’un anlatım ustalığının anlama ustalığıyla doğrudan ilgili olduğunu söyleyebiliriz. Uzun yıllar boyunca çevresindeki olayları geçmişi ve bugünüyle derinlemesine incelemiş ve yüksek bir edebi dille bunu eserlerine yansıtmış. Uzun, düzgün ve estetik cümlelerle sınırlı değil yazım üslubu. Olayların akışındaki bütünlük ve tutarlılıktan, kullandığı sade ve etkili dile kadar birçok ustalık sergiler. Okurun dikkatinin dağılma ihtimalinin yüksek olduğu bu eserde; metnin durağanlaşmaya başladığı noktalarda yazar okurla konuşmaya başlar, bu hem onu önemsediğini gösterir hem de anlatımı canlı hale getirir. Serinin bu cildinde daha önceki bölümlere ve oradaki kahramanlara hatırlatmalar vardır. Bilinçli olarak yapmış olduğu bu geri dönüşler serinin tamamına dair bir bütünlük ortaya koyar.
Çevirmen Roza Hakmen için bir başlık açmak durumundayız. Her sayfada en fazla bir veya iki paragrafın olduğu, bölümlere ayrılmamış, olayların içerik olarak birbirine yakın olduğu ve en önemlisi bu kadar uzun tutulmuş cümlelerin tercih edildiği bir anlatımda anlam ve estetiğin bozulmadan çevrilebilmesi büyük bir başarıdır. Bir cümle gereğinden fazla uzatıldığında ortaya çıkacak olumsuz durum için kötü örneklere bakmamız yeterlidir. Uzun cümleyi ehil olmayan bir kalemden okuduğumuzda modifiye şahin gibi durur. Orjinalliği bozulmuş arabesk bir duruşa sahip, gerekmeyen bütün yerleri uzatılmış, önden şahin arkadan doğana benzer, tamponu her an yere değebilir. Oysa uzun bir cümleyi Proust kurduğunda limuzin gibi durur, uzun ve estetik. Söylemiş olduğumuz nitelikteki cümlelerin çevrilmesi de yazılması kadar zor olsa gerektir. Bu yüzden seriyi devam ettirebilmemde çevirmenin payının büyük olduğunu vurgulamam gerekir.
Beşinci cildi bitirdikten sonra Proust’u ve yazı dünyasını daha iyi anlamaya başladığımı düşünüyorum. Bununla birlikte cevabını bilmediğim iki soru var. Birincisi Proust eşcinsel olmasa ve kronik hastalığından dolayı eve kapanmak durumunda kalmasa bu kadar estetik yöne kuvvetli metinler yazabilir miydi? İkincisi ise, o dönemde toplum bu kadar açık eşcinsel yönelimleri eserde görüldüğü kadar kolay kabulleniyor muydu. Sosyete ve aristokrasi kabullenme için yeterli miydi?
İncelememizin başında “pastiş” yönteminden bahsetmiş olduğumuz için Çehov’un Tüfeği gibi bu konunun havada kalmasını istemeyiz. Bu yüzden buraya kadar gelen okurlara bir şeyler söylemek durumundayız. Yazar bütün seri boyunca sürekli çocukluğuna döndüğü için ben de küçük bir anımdan bahsederek insana ve anılarına dair uzun cümleler çıkarmaya çalışacağım. Yazar Proust olunca bunun kolay olmadığını biliyorum, taklidini bile yapmak zor. Yine de ben böyle bir inceleme beklentisi olan dostlarımız için buna cüret edeceğim.
Köy okuluna gittiğim yıllarda uzun bir dönem anneannemlerin yanında yaşamak
zorunda kalışımı ve annemler İstanbul’dayken köye, onlar köye dönünce İstanbul’a
gittiğimi hatırlıyorum. Şartlar gerçekten böyle mi gerektiriyordu yoksa benden mi
kaçıyorlardı hiçbir zaman emin olamadım. Köydeki evimizin inşaatının kireç
kuyusuna düştüğümde çıktıktan sonra üzerimde hiçbir şey kalmayacağını
sanıyordum. Ne yaramazlık yaptığımı hatırlamasam da dedemin üzerime yürüdüğü
için geri geri gittiğim aklımdadır. Hafızam işine gelmediği yaramazlık kısmını bana
bir güzellik olsun diye aradan çıkarmış olabilir. Bu düşüşten sonra üzerimde olan
bütün fazlalıklar kuyunun içinde kalırken ben çıktığımı sanmıştım. Düşme ve
çıkmanın birbirinden farklı olduğunu zannedecek kadar küçüktüm.
Bu kadar kıymetli bir eser için kısacık yazıda bile kusurlar bulmak isteyenler elbette bulabilir. “Kusurları var elbette, kusuru olmayan insan var mı” (S.372)
Onlara verilecek cevabımızı da şimdiden hazırladık. Bir paragraflık yazıyla seriye meydan okumak da Don Kişotluktan sayılsın :))
