Her şey yazılmış gibiydi.
Bana yazacak hiçbir şey kalmamış gibiydi...
Son yağmurlar yağmış, son kuşlar göçmüş, son oyunlar oynanmış gibiydi...
Sevgili günlük...
Sevgili yazılmış şeyler...
Romanlar, şiirler, makaleler, denemeler ve incelemeler...
Sevgi günlük...
Matmazel Noraliya’nın Koltuğu, bir kaç defa okumaya niyetlenip yarım bıraktığım ve şimdi 2020 yılının yaşattığı gariplikler içerisinde okumayı bitirebildiğim, akıl karışıklıklarının yazar tarafından elle tutulur gözle görülür hale getirildiği sarsıcı Peyami Safa romanı.
Roman ilk olarak 1949 yılında Nebioğlu Yayınevinden yayımlanmış. Elimde bulunan basım Ötüken Neşriyat’ın 33. basımı, 319 sayfa ve basımda bir önsöz veya bir ithaf bilgisi bulunmamakta. Kitabın arka kapağında ise “Peyami Safa’nın kaleme aldığı romanlar içerisinde en çok beğendiğini ifade ettiği roman” olduğu bilgisi veriliyor. Kitap kapak tasarımı ise dikkat çekme konusunda bence yetersiz.
Roman, edebiyat dünyası tarafından Türk Edebiyatında Eylül’den sonra başarıyla ortaya konmuş iyi bir “psikososyol roman” olarak değerlendirilmektedir.
Burada Peyami Safa’nın hayatı boyunca yaşadığı fiziki rahatsızlıkların ruhunda bıraktığı etkilerden bu etkilerin ise yazım hayatına – ve doğal olarak Türk Edebiyatına- sızıyor olmasından bahsetmek gerekir diye düşünüyorum.
Peyami Safa erken yaşta babasını kaybetmiş. Hayatı türlü maddi imkansızlıkların yanı sıra küçük yaşlarda yakalandığı kemik veremi hastalığı nedeniyle fiziki buhranlarla geçmiş. Sanıyorum bu fiziki rahatsızlıklar onu zihinsel olarak da yormuş ve Safa’nın insanlardan uzaklaşarak onları dışarıdan gözlemleyebilmesini, ayrıca kendi iç dünyasıyla daha çok alakadar olmasını sağlamıştı.
Matmazel Noraliya’nın Koltuğu üçüncü tekil şahıs tarafından anlatılıyor olsa da baş karakteri olan Ferit’in gözleriyle dünyayı görüyoruz. Anlatıcımız Ferit’in haricinde gerçekleşen olaylara hakim değil hatta Ferit’in yaşadığı olaylara bile tam manasıyla hakim değil zira Ferit yaşadıklarına hakim, ayakları yere basan bir roman kahramanı da değil. Zaten konumuz da tam olarak Ferit’in yaşadığı hayata hakim olamaması durumu.
Batı ile Doğu arasında coğrafik olarak sıkışmış bir ülkede aynı sıkışıklık hissinin sosyal, siyasal, bilimsel ve inanç alanlarında da kendisini göstermesi ve işte bu sıkışıklığın romanın baş karakteri olan Ferit ve Ferit’in zihinsel meseleleri, maddi dünyası ile manevi hayatı arasındaki çelişkileri üzerinden anlatılması romanın konusunu oluşturuyor.
Yazar olayların geçtiği zaman açısından çok belirleyici ve uzun anlatımlar seçmemiş olsa da zaman konusu bence bu romanda önemli bir yer teşkil ediyor. Bazı çelişkileri, bilimsel açıklamaları, ideolojik kuramları hikayenin geçmiş olduğu zamandaki bilimsel ve sosyal gerçekliklerle değerlendirmek gerek diye düşünüyorum. Kitapta yaşanan olayların kurgusu nedeniyle yaklaşık 2 haftalık bir sürenin detaylı irdelendiğini görüyoruz. Ama tabiki gerek baş karakterin gerekse yan karakterlerin hayatlarına dair anlatılan hikayelerle farklı zamanlara ait bilgilerde mevcut.
Mekan olarak bakacak olursak yine romanın türü gereği zaman gibi mekan konusu da çok ayrıntılı tasvirlerle işlenmemiş. Olayların İstanbul’un bazı semtlerinde geçtiğini anlamakla birlikte, bu mekanların anlatıcı olan üçüncü tekil şahsın Ferit’in gözünden anlatım yapması sebebiyle ayrıntılı tasvirleri bulunmamakta. Ancak mekanla ilgili olarak daha önce Tanpınar romanlarında da dikkatimi çeken bir durumu burada paylaşmak istiyorum. İstanbul manzaralarıyla, evleriyle, jeopolitik (!) önemiyle öne çıkmasının yanısıra dönemsel problemler yaşamış bir şehir. Su kıtlığı, salgın hastalıklar, böcek istilaları gibi bir çok problemle başa çıkmış -veya çıkamamış-. Bu problemlerden birisi de ahşap evlerin çokluğu nedeniyle meydana gelen yangınlar olmuş. Ahşap evlerin yanması çok yaygınlaşmış ve o dönemde yangınların kontrol altına alınması ciddi bir süreye denk geldiğinden bir müddet sonra halk bu yangınlara o kadar alışmış ki yangın çıktığı duyulunca insanlar çaylarını, leblebilerini, çerezlerini alıp yangınları izlemeye gidermiş. Günümüzde inşaat izleme zevkinin buradan gelmiş olduğunu ve birşeyler yanarken onu seyretme durumunun (!) sosyolojik olarak kesinlikle incelenmesi gerektiğini düşündüğümü belirtmek istiyorum.
Romanın dili yazıldığı döneme göre sade denebilecek ancak yeni dönem basımlarında günümüz Türkçesindeki kelime karşılıklarına daha fazla yer verilmesi gerektiğini düşündüğüm bir dile sahip. Latince tıp terimlerinin ve yine latince ideolojik terimlerin fazlaca kullanılmış olması genç okuyucu için izahlar bulunması gerektiğini bana düşündürdü. Bununla birlikte farklı zamanlarda yaşayan karakterlerin konuşma ve yazma dilinin yaşadığı zamana uygun olarak oluşturulduğunu ve bazı karakterlerin şive ile konuşturulduğunu da belirtmek gerekir. Bir de Peyami Safa’nın bazen bir paragraf uzunluğunda olabilen cümlelerinin dilin sade kullanılmaması durumuyla karıştırılmaması gerektiğini düşünüyorum. Bu romanda uzun cümleler bulunmaktadır ve fakat dili yazıldığı döneme göre sadedir. Ayrıca obsession yani günümüzde takıntı denilen kelimeye baş karakterimiz Ferit kendince bir karşılık bulmuştu “Bela Fikir”! Obsession hastalığını “takıntı” kelimesi daha iyi karşılıyor olsa da “Bela Fikir” daha edebi bir deyiş gibi duruyor.
Romanın karakter kadrosu özellikle Ferit’in bir pansiyonda yaşıyor olması nedeniyle kalabalık gibi görünse de bu karakterlerin olaylara katkısı bakımından hayatlarına dair verilen bilgilerin aşırıya kaçmadan gerektiği kadarıyla ortaya konmuş olduğunu düşünüyorum. Ferit’in yaşadığı pansiyona ait karakter kadrosunda yine tipik bir Türkiye mozaiği oluşturulmuş. Türkiye’nin farklı yörelerinden farklı sosyal sınıflarından ve farklı inançlardan bir şekilde o pansiyonda buluşmuş kimseler arasından bence en dikkat çekici olanı romanın özellikle ikinci kısmında “yıldızı parlayan” yaşanan olayları irdeleyen ve öğretici bir uslüpla bu sorunları kendince çözüme kavuşturan, pansiyon sahibi Vafi Bey tarafından “Kendisi bir kuyudur ki içine evvela kendisi düşmüştür” cümlesiyle tasvir edilen felsefe öğretmeni Yahya Aziz. Ben Yahya Aziz’in öğretici uslubu nedeniyle yazarın kendi fikirlerini ortaya koyduğunu gözlemlediğimden bu karakterin Peyami Safa’nın kendisi olduğunu düşünüyorum.
Pansiyondaki karakterlerden diğer ilgimi çeken ise pansiyon sahibi Vafi Bey. Vafi Bey karakteri dini bütün bir müslüman, kendisinin islami bir tarikata bağlı olduğunu öğreniyor ve doğaüstü varlıklarla ilişki kurduğunu iddia ettiğini okuyoruz. Öyle ki Ferit’in yaşadığı zihinsel ve ruhsal problemleri Vafi Bey doğaüstü varlıklarla açıklamaya çalışıyor ve zaten ikircikli fikir yapısı nedeniyle bitap düşmüş olan Ferit’in kafasının iyice karıştırdığını gözlemliyoruz. Vafi Bey’in Sultan Süleyman döneminde Şeyhülislamlık yapmış olan Ebusuud Efendi ile ilgili anlattığı bölüm ve daha sonrasında her türden insanın bulunduğu pansiyonu devralması ve oradaki düzensizliğin, pisliğin, pansiyon sakinlerinin hale yola koyulması pansiyonun adeta yaşanabilir bir hale getirilmesinde kendisinin payının ne kadar önemli olduğunun kendisi tarafından vurgulanması durumu pansiyon üzerinden memleketteki meselelerin de Vafi Bey ideolojisinde olan mutasavvıf kişilerin getireceği çözümlerle halledilebileceği sorusunu sorduğuyla ilgili bir bağlantı kurdum. Bu bağlantımda aksaklıklar veya tamamen yanlışlıklar olabileceğini de ihtimal dahilinde tutmak istiyorum.
Ferit’in arkadaş çevresinde oluşturulan karakterler ise pansiyondaki karakterlerden biraz daha farklı olarak, çoğu Batılılaşma merakıyla Türkçe isimlerinden vazgeçip kendilerine yabancı isimler koymaya varan davranışlarıyla yozlaşmış kişilerden oluşmakta. Burda iki farklı cenahı temsil eden muhafazakar ve milliyetçi Muhtar ile solcu -ve romana göre yozlaşmış- Saim karakterleri romanın kurgusu içerisinde çok büyük bir hikayeye sahip olmasalarda Peyami Safa romanlarının olmazsa olmaz karakterleri olarak karşımıza çıkmakta.
Ferit’in verem hastalığıyla mücadele eden ve teyzesiyle birlikte yaşayan kız kardeşi Nilüfer aile temasının oturtulması için kullanılmış olduğunu düşündüğüm çok derinlemesine incelenmemiş bir başka karakter.
Ferit’in arkadaş çevresinden üniversite öğrencisi olduğunu anladığımız Selma karakteri ise yine Safa romanlarının vazgeçilmezi olan Doğu-Batı arasında gitgeller yaşayan bir karakter. Ferit’e aşık. Asri olmaya çalışan ancak kendi yarattığı mahalle baskısını da ense kökünde her daim hisseden Ferit’in kendisini sadece cinsi olarak mı istediği, fikri ve ruhi olarak da kendisini sevip sevmediğini sorgulayan ve bunu Ferit’e de sorgulatan kendi varlığıyla romanda çok göz önünde olmasa da Ferit’e sorgulattıklarıyla, Ferit’in zihin bölünmelerinin sebebi olması nedeniyle önemli bir karakter olduğunu düşünüyorum.
Romana ismini veren Matmazel Noraliya’nın ise babasının bir Osmanlı Subayı olduğunu, annesinin İtalyan olduğunu asıl adının Nuriye olduğunu ve kaderi gereğince biraz doğulu ve müslüman, biraz ithal ve hristiyan yaşadığını ancak doğru yolun islamiyette olduğuyla ilgili en ufak bir kuşku duymadan yaşayıp öldüğünü anlıyoruz. Kitaba ismini vermiş olmasına rağmen çözüm bölümünde anlatılıyor olması ve bu çözümün aceleye getirilmiş olduğunu düşündüğüm için kendisiyle ilgili Ferit kadar derin incelemeleler yapılmamış ermiş bir kadın ruh. Ruh-karakter.
Ana karakter Ferit bence bir yazarın bir kişinin iç dünyasını, zihin alemini ortaya koyması bakımından çok iyi anlatımlara sahip bir karakter. Ferit’in yaşamında gördüğü ve anlatıcı tarafından anlatılan ayrıntılar bizim hayat üzerinden akıp giderken hiç düşünmediğimiz, dikkat etmediğimiz, aslında hayatın bir çok “an”a ait olduğunu gözlemlemiş ve bu gözlemler çok yerinde ifadelerle kullanılmış. Bu durum romanı hem edebi olarak beslemiş hem de gerçeklik kazandırmış. Söz gelimi bir ölü muayene işlemi yapılırken olay mahallinde maddesel olarak varlığı görünen şeylerin tutanağa geçirilmesinin haricinde maddesel olarak varlığı bulunmayan ancak izi bulunan şeylerde tutanağa geçirilir. Cesedin sol kolunda bir saat yeri var ancak saat yok, ya da yüzük parmağında bir yüzük izi var ancak yüzük yok. Biz hayatta yaşarken izi olan ancak kendisi olmayan şeyleri kaçırıyoruz bazen. Işte Peyami Safa kaçırdığımız şeyleri bize gösteriyor adeta.
Yazarın insanların hasta, sakat veya yaralı olan uzuvların üzerindeki incelemeleri ve bu marazlı uzuvların sahibinin ifade gücü üzerinde yaptığı etkileri tahlil ettiği satırlar, “nasıl oluyor da bir insan bunları görüyor ve bu etkileri gerçekten anlayabiliyor” diye düşündürdü bana. Safa’nın bir hastalıkla mücadele ettiğini biliyoruz ama dönem dönem hepimiz bazı hastalıklar yaşıyoruz ve fakat bunları iyileştirmeye o kadar adıyoruz ki kendimizi bu hastalıkların zihnen ve ruhen bize hissettirdiklerini boşveriyoruz sanki.
Ferit‘in saatini rehine bıraktığı için içinde bulunduğu zamanı etraftaki ayrınlık veya karanlıkla, evlerin yanan ışıklarıyla, uyanık kimselerin haliyle anlamaya çalışan, insanlarla saati sormak için bile iletişim kurmaya aciz kalabilen, “yazmak” niyetinin ağır basmasıyla tıbbiyeyi bırakıp felseyefe geçen “bir satırını bile yazmadığı eserler tasarlayan” biçare, tembel, iradesiz hali. Özeleştiri yaparken açlıktan kendi uzuvlarını yiyen yırtıcı bir hayvan gibi davranmasının yanında akıl hastalıklarının , ruh hastalıklarının ya da zihin oyunlarının nedenini (tıbbın bunlara verdiği veya vereceği isimlerden çok nedenini) merak eden hali. Kendisine ait ruhi bunalımları anlamaya çalışırken ilk önce tıbba, sonra inançlara, sonra yönetim sistemlerine dolanan ve dağılan düşünceleri Ferit’in bize bocaladığını ve aslında bu bocalamanın değişen, dönüşen dünya düzeni içerisinde birazcık algıları açık olan tüm insanların tecrübe ettiğini göstermiyor mu? Insanlık olarak çözülemeyen bilmeceleremiz var. Çözmeye çalışanlar derin kuyulara düşüp, çevresindekilere göre orada çürürken, bir de o bilmeceden hiç haberi olmayanlar var ve bana göre en fena grup bilmecelerin olduğunu bilen ancak çözmek şöyle dursun onlar hakkında beyninin en küçük zerresiyle bile düşünmeye zahmet etmeyenler!
İşte Ferit bütün bu sorularına bir cevap aramaya çalışıyor. Evhamıyla kendisini hasta ediyor. Ferit düşünüyor, şüphe ediyor, kendi kendisini delirtiyor ve bu zihinsel hareketleri ona fiziki bir sonuç olarak dönüyor. Uyuyor, uyanamıyor. Uyanıyor, uyuyamıyor. Rüyadan uyanış, uyku ile uyanıklık arasındaki hal, uykuya dalış sürecinin tahlilleri bu romanı edebi bir psikolojik yapıt haline getiriyor. Öyle sanıyorum ki biraz olsun takıntı, saplantı problemi yaşayanlar Ferit’in uykuya dolamıyor oluşunun, uykusu olduğu halde uyuyamıyor oluşunun, bir yere gitmek için eyleme geçemiyor oluşunun tasvir edildiği sayfalarda kendilerini bulacaklar.
İç sesler, iç çekişmeler, ikilimde kalan insanın zihni,ruhi ve fiziki anlatımları, insanın iç dünyasının gökyüzüne benzetiliyor oluşu ve içimizi gözünüzle görmek için aslında bize çok uzakta olana bakmak gerektiğiyle ilgili kullanılan metaforun sarsıcılığı! Ferit’in gördüğü gündüz düşlerinin ayrıntıları, gerçekçiliği, ruhun ikircikli halinin sayfalarca anlatılması, okuyucuda kendisine dönüp; karar veremediği, sonlandırmadığı, bir yerlerde yarım bıraktığı bir çok işi, meseleyi çözüp halletmek ve zihninden o işlerin ağırlığını temizlemek hissini doğuruyor.
Ferit’in bu iç dünyasıyla meşgul haline kendisini teslim ediyor oluşunu, yaşadığı her olayda kendisini çelişkilerin göbeğine atıyor oluşunu, hayatın maddesel sorumluluklardan sıyrılıyor oluşunu o kurgu dünyasının kendisini ele geçirmesini sevdiğine ve zaman zaman buna sığındığına bağlıyorum. Ferit’in yaşadıkları anlatılırken onu Dino Buzzati’nin Tatar Çölü romanında tasvir edilen o çöl sınırındaki kaleye kapatmak istedim bazen. Bazen arada kalışları, hayatını kontrol edemeyişi o kadar sinir bozucuydu ki onu bir kaleye kapatıp “aklın biraz başına gelsin” demek istedim.
Romanın ikinci yarısına geldiğimizde okuyucu olarak kendime şu soruları sordum, yazar okuyucudan Ferit’in durumunu açıklayacak bir teşhis mi bekliyor, yazar bir karakter yazdı ve kaderini okuyucunun eline mi bıraktı?, Ferit’in meselesini halletmek için benim okuyucu olarak bir şeyler mi yapmam gerekecek? Ya da Ferit’in bu hastalıklı zihninin, ikircikli ruh halinin, bu kişilik bölünmelerinin, gerçek mi rüya mı ayrımına varamadığı görüntülerin izahı doğa üstü varlıklarla, dini inanışlarla mı açıklanacak yoksa bilimle mi, akılla mı halledilecek? Işte bu ikircikli durum da romanın okuyucu düşürdüğü derin kuyu oldu.
Roman ikinci bölümde üniversitelerin (bilimin) üzerinde çalıştıkları “akıl oyunlarını” açıklamayacağını çünkü bunların doğa üstü varlıkların etkisinde olduğunu, maddeden bağımsız yaşandığını ve halusülasyon, şizofreni, takıntı vb. gibi isimler takılan rahatsızlıkların aslında zihinsel veya ruhsal problemler olmadıklarını bunların madde harici bir gerçeklikte yaşandığını, bilimin ve bilim insanlarının bunu kabul etmesinin ise kurallarını koydukları bilime, akılcılığa ters düşmesi olduğunun izahına girişiyor. Peyami Safa her konuyu Şark – Garp çekişmesi içerisinde irdeliyor. Buhran ve akıl hastalıklarının açıklanmasını da yine Kilise – Camii, bilim adamı- ulema, doğu- batı karşılaştırmalarıyla yapmış.
Romanın sonunun, sonunun demeyelim de çözüm bölümünün kitabın bütününe yaraşır şekilde hazırlanmasını isterdim. Ben çözüm bölümünün kitabın tamamındaki titizliğe uyum sağlamadığını düşünyorum.
Yine de Ferit’in akılla izah edilen tıbbıyeyi bırakıp, izahta her yolun mübah olduğu felsefeye geçişinde yaşadığı dünyada anlamlandıramadığı şeyleri felsefeyle anlamak istemeye çalışmış olduğunu romanın sonunda anlıyoruz.
Kendisini kendinden yeniden doğurmak gibi sancılı bir süreç geçiren her birey kendisine değişik çıkış yolları bulacaktır. Akılcılıkla veya dini öğretilerle halledeceğiz veya hiç halledemeyeceğiz o da bizim kendi romanımızın konusu olacak.
Son olarak insanlık 7500 yıldır yazıyor. 7500 yıllık dünya yazın tarihine bakacak olursak -ki bizim bakabildiğimiz kısmı plütonun dünyaya oranı bile etmez- bizim bu saatten sonra yazacaklarımız daha önce yazılmış eserlerin ancak sefil bir replikası olabilir.
Sevgili günlük...
Sevgili yazılmış şeyler....
Bitti.

"İNANÇ" VE "UMUTSUZLUK"

Kafka inançlı mıydı ? Bence evet ama sorgulayan bir inancı vardı.

Kafka umutsuz muydu ? Bence evet ama umutlu olmaya çalışan bir umutsuzluğu vardı.

Kafka pek çok benzeri gibi aslında vatansız veya vatanına hasret bir Yahudiydi. Bir inanca sahipken , bunun ne kadarının kendi isteğiyle ne kadarının aile ve toplum tarafından şekillendirilerek oluştuğunu düşünüyordu , her aklı başında insan gibi..

Varoluşçu bakış açısıyla zaten düşünmemesi imkansızdı. Aforizmalarına ve günlüklerine baktığımız zaman da , Tanrı , cennet , cehennem , sevap , günah gibi kavramlarla ne kadar ilgili olduğunu görebiliriz.

"Yaşam baştan kaybedilmiş bir savaştır." demişti Kafka. Yani her şeye rağmen savaşmak gerektiğini söylemişti , galiptir bu yolda mağlup misali..

Kitabın girişi şöyle ,

"Kafka'nın yapıtlarında inancın temellerini sarsan bir sürü kuşku var ; öyleyken Kafka bir inançsızlık ve umutsuzluğun değil ,daha çok bir inanç sınavının , inanç içinde sınanmanın sanatçısıdır."

Ve hemen devamında ise şöyle diyor yakın dostu Max Brod ,

"Kuşkunun taşlaşıp bir tanrıtanımazlığın çarpıtılmış suratına dönüştüğü kimselerden biri değildir Kafka. Daha çok , anlatılmaz zahmetlere katlanıp inancı arayan , sevgiden yoksun zamanımızın umutsuzluğu ortasında umudun o cılız alevi üzerine titreyen , bu alevin ikide bir söndüğünü gören , ama yine de kendilerine bazen, inayet anları ve yüceltilme dönemlerinde bir kurtuluş sezisinin bağışlandığı kişilerden biridir."

Pek çoğumuzun geçtiği yollardan geçmiştir Kafka. Biz bugün niye kitap okuyup kitaplara koşuyorsak , bu sebeplerle birlikte onun için de durum farklı değildi. Çocukluk yaraları , gençlik sancıları , dünyada yer edinme telaşı , varoluş düşüncesi , bitmeyen arayışlar , vesaire..

Kafka'nın sağlığında yayımlanan Dönüşüm öyküsünü saymazsak , hemen hemen bütün eserlerini okuyabilmemizi arkadaşı Max Brod'a borçluyuz. Kafka bir bakıma öldükten sonra Kafka olmuştur.

Edebiyata tutunmuştur Kafka , hayal kırıklıklarına edebiyatta teselli aramıştır. Metafor kullanarak anlatımı bazı açılardan belki de ilk defa kullanan yazardır.

Dönüşüm , Dava , Şato , Ceza Sömürgesi , Açlık Sanatçısı ve diğerleri , hep bir meseleyi başka türlü anlatabilme arayışının ürünleridir , öylesine kapalı anlatmıştır ki kimi zaman adeta kendinden bile saklamıştır olayları. Fakat bir bakıma da düpedüz hayatın gerçeği olup çıkmıştır bu hikayeler..

Kafka'yı daha iyi anlayabilmek adına , birinci elden hayatına şahitlik eden dostunun hatıra ve tespit niteğilindeki bu kitabını özellikle Kafka sevenlerin okuması gerektiğini düşünüyorum. İyi okumalar dilerim.