Türk edebiyatında modern romanların öncülerinden olan Mai ve Siyah,
ağırlıklı olarak realist bir yapı gösterir. Roman tematik düzlemde “mai” ve
“siyah” tezadı üzerine kurulmuş olup mai, Ahmet Cemil’in arzu ve hayallerini,
siyah ise gerçekleşemeyen, yıkılan hayalleri sembolize eder. “Halit Ziya, Ahmet
Cemil’in hem aşk hem de sanat hülyası taşımasını istemiştir. Fakat onun
Lâmia’ya olan aşkı gizli kaldığı için, romandaki aşk duygusu ön plana çıkmaz”
(Bakırcıoğlu, 2005: 60). Sanat algısı teması romanda ön plana çıkmaktadır.
Eserde, sanat, dil, edebiyat ve şiir bağlamında münakaşalar önemli yer tutar.
Bununla beraber romantizmin de bazı izleri görülür. Yazar, “Romanda ileride
ortaya konacak sonuçlar için gerekli gördüğü hazırlayıcı sebepleri izah eder.
Esere psikolojik derinlik kazandırmak amacıyla, Ahmet Cemil’in ve ondan ders
alan çocuğun davranışlarını anlatırken, onların psikolojileri hakkında da
malumat verir” (Zariç, 2016: 3263).