Bağdat’ta taşlanan Hallac-ı Mansur’un taraftarları Orta Asya’ya sığınırken; Endülüs, birlikte yaşamın ve toleransın çekim merkezi görevi görürken aynı havayı neden Hicaz’daki inananlar soluyamadılar?
Osmanlılar hâkimiyetin zirvesine ulaştıkları za man başa geçenlerde artık o eski şehamet kalmamış, çevreyle olan irtibatları tamamen kesilmişi. Haçlı sa vaşlarıyla İslam ülkelerinden memleketlerine mağlub olarak dönen Avrupalılar, Endülüs’ten aldıkları İslâmî bilgi ve kültür sayesinde yavaş yavaş uyanma ya başladılar, bu derslerden istifade
yüreğimin çarptığını ve durduğunu hissediyorum. Acı hıyardan daha acı bir nefes tıkanıklığına yakalanıyorum. Ve artık sözcük bulamıyorum. Hatta bazen bunalmak üzere oluyorum da, gözlerim yine kupkuru kalıyor.