çinlilere karşı kazandığı başarıların yanında kıtanlarla yedi ve oğuzlarla beş kere savaşan kutlug, II. gök-türk devletini tam anlamıyla teşkilandırdıktan sonra 691 yılında öldü. onun oğulları bilge 8, kül tegin 7 yedi yaşında olduğundan kardeşi Kapgan, II. gök-türk tahtta kaldığı 24 yıl içinde çok mühim şeyler yaptı
çin'e art arda darbeler inmeye başladı. çin sınırları en doğudan, en batıya kadar gök-türk akınlarına maruz kalıyordu. çoğu çin ordusu savaş meydanlarında ya tamamen imha ediliyor ya da perişan edilip geri kaçmaya zorlanıyordu. bir çok çinli kumandan dahi savaş meydanlarında öldürülmüştü. kutlug adeta geçmiş yılların intikamını alıyordu. çinlilerin moğol boyları ile bazı türk boyları ile kurdukları ittifak, tonyukuk'un zamanından önce harekete geçmesiyle ortadan kaldırıldı. çin'e toplam 46 defa akın yapılmıştı. çin tarihinin en parlak devleti sayılan t'ang hanedanı ağır yenilgilere uğratılmıştı
doğu gök-türk devleti yıkılınca millet üç ana kitleye ayrılmıştı. birinci kısmı gidip çin'e bağlanan yüz binden fazla kişi oluşturuyordu. ikinci kısım sir tarduş'lar etrafında toplanan kalabalık bir kitle idi. üçüncü kitle ise batı istikametine doğru göç etmişti. çin'e gidenler 639'da çinliler tarafından geri gönderildiler. 648 yılında ch'e-pi adlı gök-türk hanedanından gelen bir bey, altay dağlarında istiklalini ilan etti ise de uygur, karluk ve diğer boyların çinlilerle işbirliği yapması neticesinde zor durumda kaldı ve 650'de çin'e teslim oldu. bundan sonra gök-türk ülkesinde askeri valilikler kuran t'ang imparatorluğu 679 yılına kadar büyük bir baskı altında gök-türk ülkesini idare ettiler. bu yılın sonundan itibaren çin'e yakın bölgelerde türk beyleri bağımsızlık için başkaldırmaya başladılar. çin esaretine karşı gök-türk ayaklanmalarının ilk ikisi hedefe ulaşamadı. çünkü bunlar çin sınırlarına yakın yerlerde harekete geçmiş, neticede hilelere yenik düşmüşlerdi. ancak, kutlug liderliğindeki üçüncü hareket gobi çölü'nün kuzeyinde ötüken'e yakın yerlerde başladı. kısa zamanda diğer türk boyları bir birlik etrafında toplanarak kuvvetlenme sağlandı. 682 yılında II. gök-türk devleti resmen bağımsızlığını ilan etti. çinlilerin yanından kaçarak kutluk kağan'ın yanına gelen tonyukuk, gök-türklerin gücüne güç katmıştı. çok mükemmel askeri dehaya sahip olan tonyukuk'un kendi yanına gelmesine sevinen ilteriş kutlug, onu hemen bütün askeri işlerin başına getirdi
Gök Türk kağanları da diğer Türk devletlerinin hükümdarları gibi unvanlar almışlardı. Bunlar. "Büyük Kağan, Kutlug, Beğçor, Yüce Gökten Almış, Tanrıya Benzer, Gök Yaratmış, Türk Bilge Kağan, Gökte Doğmuş, Gök Türklerin ve dünyanın mukaddes hükümdarı" idi.
Sayfa 30Kitabı okudu
İl Bilge Katun
Gök Türk katun (imparatoriçe)u. Türk târihinin büyük şahsiyetlerinden Ilteriş Kutluğ Kağan (b. bk.)'ın zevcesi ve Bilge Kağan'la Kül Tegin'in anasıdır. İl Bilge ad olmayıp bütün eski Türklerde âdet olduğu üzere unvandır. İl, "devlet ve millet", bilge, "bilgili" demek olduğuna göre bu üç kelimeli tamlama "ilin bilgili imparatoriçesi" anlamına gelmektedir. Türk soyundan bir prenses olduğu muhakkak olmakla beraber kimin kızı olduğu, doğum ve ölüm târihleri belli değildir. Kül Tigin anıtından anlaşıldığına göre, İlteriş Kutluğ Kağan'ın ihtilâl bayrağını açtığı 681 yılında onunla evli bulunuyordu.
Bilge Kağan ağzından yazılıp 732'de dikilen Kül Tigin anıtında, Kül Tigin'i yetiştirmiş olması dolayısıyla kendisinden kısaca bahsolunmaktadır. Babası Ilteriş Kutluğ Kağan öldüğü zaman 7 yaşında kalmış olan Kül Tigin'in "Umay gibi" olan o kadın tarafından yetiştirildiği ifade olunmuştur. Mübalâğaya hemen hiç yer verilmeyen Orhon yazıtlarında bu kadının şefkat tanrıçası olan Umay'a benzetilmesi, meziyet ve faziletinin en büyük delilidir.
Hüseyin Nihal Atsız
Kutlug'un başarılarla dolu saltanatı hastalanıp ölmesi üzerine sona erince yerine kardeşi Kapgan tahta çıktı (692). O Kutlug'un oğulları Bilge ve Kül Tegin'in yaşlarının küçük olması sebebiyle kağanlık makamına oturmuştu. Bilge Kağan'ın, yazıtlarda, töre gereğince amcam tahta oturdu demesi durumu açıklar. Kapgan'ın tahta çıkışı 10 yıldan beri hızla yükselen devlete hiçbir ters etki yapmamış; aksine daha hızlı bir şekilde büyümeyi sürdürmüştür. Yaklaşık 24 yıl süren Kapgan'ın kağanlığı ikiyüzyılvar olabilen Gök Türk hanedanının saltanatı içinde uzun bir süre sayılır. Onun faaliyetleri ölümünden 18-20 sene sonra dikilen Bilge ve Kül Tegin Yazıtlarında teferruatıyla anlatılmıştır. Döneminin Çin kaynakları da ondan korku ile bahseder. Neticede Kapgan ile ilgili şu gerçek ortaya çıkar: Kapgan en çok zafer kazanan, Çin'i en fazla korkutan, o devirde yaşayan bütün Türk topluluklarını hemen hemen idaresi altına alan, devletini çağının en kuvvetlisi yapan kağandır. Yaptığımız bu değerlendirme Kapgan Kağan döneminin genel Gök Türk tarihi içinde önemine işaret etmektedir.
Bilge Kağan ağzından yazılıp 732 dikilen Kül Tigin anıtında, Kül Tigin’i yetiştirmiş olması dolayısıyla kendisinden kısaca bahsolunmaktadır. Babası İlteriş Kutluğ Kağan öldüğü zaman 7 yaşında kalmış olan Kül Tigin’in “Umay gibi” olan olan o kadın tarafından yetiştirildiği ifade olunmuştur. Mübalağa hemen hiç yer verilmeyen Orhon yazıtlarında bu kadının şefkat Tanrıçası olan Umay’a benzetilmesi bir meziyet ve faziletin en büyük delilidir.
Sayfa 91Kitabı okudu
742-43 senelerinde Gök-Türklerin hakimiyeti altında bulunan Karluk, Basmıl ve Uygur oymakları Gök-Türk kağanı Ozmış’ı mağlup edip öldürdüler.Gök-Türk devleti ortadan kalkınca Basmılların idaresinde yeni bir kağanlık kuruldu.Uygurlar sol (doğu), Karluklar sağ (batı) yabgulugu teşkil ettiler.
744 senesinde Uygur Yabgusu Basmıl kağanını mağlup ederek kendini kağan ilan etti. Kutlug Bilge Kül “Kağan” ünvanını aldı. Bu suretle hür Uygur Kağanlığı kurulmuş oldu.
Sayfa 12 - Türk Dünyası Araştırmaları VakfıKitabı okudu
Dokuzlama
İlteriş Kutluğ Kağan'ın buyruğuna ilk uyanlar biz değil miydik? Kurt başlı tuğlar altında yüce dağlardan geçitleri seyrediyorduk. Kartalca hür olmanın tadını birlikte tatmadık mı? Çoğalıp acuna yayılmaya gök kılıçlar üzerine andımız var . Nisbetsiz cenkler içre gösterdiğimiz erlik ile kavuştuğumuz dileğe hamdolsun.
Çinliler bununla da kalmamış. Kırgızların reisi Kutlug Bilge Kağan ve diğer Gök Türk muhalifleri Kapgan’ın oğlu Sol Bilge prensi Mo墨 Tegin, Sağ Bilge prensi A-shih-na Bilge Tegin 阿史那吡佋特勒, Yen-shan燕山 bölgesi prensi Huo-pa-shih-shih-pi火拔石 失畢 ve birçok boy ve kişi ile gizli ittifak yapmışlardı. Bunların hepsi Çinlilerle birlikte harekete geçmeyi kabul etmişti. Kıtanların tuttuğu (askerî valisi) Li Shih-huo李失活 Tatabıların idarecisi Ch’u-mu-k’un Chih-mi çor處 木昆米啜idi
