Madem, güneş gibi âciz ve musahhar mahluklar ve ruhanî gibi madde ile mukayyed nim-nuranî masnular ve şu çınar ağacının manevî nuru, ruhu hükmünde olan ukde-i hayatiyesi ve merkez-i tasarrufu olan emrî kanunlar ve iradevî cilveler, nuraniyet sırrıyla bir yerde iken ve bir tek müşahhas cüz'î oldukları halde, pekçok yerlerde ve pekçok işlerde
...meselâ;kuşların elbiselerine ve her vakit türlerini kolayca oynatmalarına ve istîmâl etmelerine bak.Hem israfsız hikmetli bir tarzda vücud vermek,sûret giydirmek,eşya adedince diller ile bir Sâni-i Hakîm'in vücûb-u vücuduna şehâdet ve bir Kadîr-i Alîm-i Mutlak'a işaret ederler.
Her bir zerrede, Vâcibü'l-vücud'un sıfatlarını farz etmek lâzım geliyor. Çünkü nakıştaki kemal, sanattaki hüsün o sıfatları ister. Hem şirketi kabul etmeyen vücub hakkında, gayr-ı mütenahî şeriklerin farzı lâzımdır. Hem her bir zerrenin, bütün zerrelere hem hâkim-i mutlak hem mahkûm-u mutlak olması lâzım geliyor. Çünkü nizam ve intizam öyle ister. Hem her bir zerrede, ihatalı bir şuur, tam bir ilim lâzımdır. Çünkü zerreler arasında tesanüd ve muvazene vardır. Bu tesanüd ve muvazene ise ilim ile olur. İşte eşyayı esbaba isnad etmekte bu kadar muhaller vardır.
Mesnevî-i Nuriye
Joseph von Hammer -Purgstall (1818), onun hakkında haklı olarak şöyle der: Mevlana, bütün pozitif dinlerin dış formlarından çok daha kutsal olan, en ulvi dini vecdin kanatları üzerinde, öteki lirik şairler gibi, -Hafız da dahil-sadece ayın ve gü-neşin fevkine yükselmekle kalmayıp zaman ve mekanın, yaradılışın, kaza ve kaderin, bezm-i ezel ahd'inin ve hesap gününün üzerinden kanatlanarak ebediliğe varır. Burada o. ebedi kul olarak Mutlak Varlığa mülaki olur ve ebedi âşık olarak da yine sonsuz aşk'ta vahdet-i vücud bulur.
