Bey Kelimesinin Kökeni
... Bey sözü de "bay"dan gelir. Ama bu İngilizcedeki "bay" gibi değil.
... Ülgen, Türklerin iyilik yayan bir tanrısı gibi biridir. Onun tam adı ise Bayülgen'dir. Yeryüzündeki yöneticiler de onun temsilcisi olduğu için o başındaki "bay" ifadesini kendilerinde de kullanmışlardır. Bu daha sonra "bey'e dönüşmüştür. Yani nasıl biz halifeleri Allah'ın yeryüzündeki gölgeleri olarak düşünüyorsak eski Türkler de bu düşünceyle bu ismi almış. Ve bu Osmanlı dönemine kadar devam etmiş. Ha Osmanlı döneminde ya da ondan önceki Selçuklu döneminde bu niyetle kendilerine "bey" demiyorlardı fakat bu akla kazınmış. Yani bu yüzden bey kökünün derinliği çok çok önceye gider.
Sayfa 243 - Lopus Yayınevi, 1. Baskı (2020)Kitabı okudu
Yine Altay Türkleri Büyük Gök Tanrısı Ülgen'i ve yeraltı ruhu Erlik'i çağırırken, dağ ruhları ile, yer ve su ruhlarını çağırmağı da ihmal etmezlerdi. Şu dua, bu bakımdan ilgi çekicidir:
"Biz, sizin hepinizi, bizim 70 dağımızı, Yer ve Sularımızı, herkesin atası Bay-Ülgen'i, ayrıca Erlik'i adlayarak çağırıyoruz!"
Sayfa 283 - Türk Tarih KurumuKitabı okudu
Altay Türklerinde arzın merkezinde yer-suların reisi olan "Ugan"ın makâmında on altıncı göğe kadar yükselmiş bir çam ağacı vardır. Bu ağacın yüksekliği Ugan'ın on altıncı kat gökte sakin bulunan Bay Ülgen'e müsaviliğini gösterir. Yine Altay Türklerinin kozmogonisine göre tanrı Kara Han, yeryüzünün ortasında dokuz dallı ağaç yaratmış, bunun her dalının altında bir adam halk etmiştir. Bu dokuz adamdan, insanların esası olan dokuz ırk üremiştir. Bu dokuz adama "Dokuz Dedeler" denilir.
''Türk Tengrisi", "Sulh Tanrısı" demektir. Altay Türkleri buna, "Bay Ülgen" derler. Oğuz Türkleri, "Bayat" namını verirler. Oğuzlar, "Oğuz Han" ismini Oğuz dininin müessisine ıtlak ettikleri gibi "İl Tanrısı" mevkiinde de kullanırlar. Gün, Ay, Yıldız, Gök, Dağ, Deniz hanların Oğuz Han'ın oğulları olması, bu itibarladır. Altaylarda Bay Ülgen'in babası "Kara Han" olduğu gibi, Oğuzlarda da Oğuz Han'ın babası "Kara Han" dır.
Altay Türklerinde "sema" on yedi kattır. Orta dünyadaki yer-sular da on yedi handan ibarettir. Görülüyor ki bu 17 adedi, Yakutlarda sağ ve sol kolların adetleri olan 9 ve 8 adetlerinin ceminden hasıl olmuştur. Eski bir zamanda Altay Türklerinde de, semanın dokuz kat olduğu şu vakıadan anlaşılıyor: Altay Türklerinde şaman, "Bay Ülgen"e kurban takdim ettiği zaman, huş ormancığında bir huş ağacını merdiven ittihaz eder. Bunun üzerinde dokuz kertik yapar ki, bunlar aşağıdan yukarıya birinci kattan dokuzuncu kata kadar gökleri gösterir. Eğer semanın adedi on yedi olmuş olsaydı, kertikler de on yedi olurdu. Evvelce semanın katları 9, yer-sular 8 adetlerinde iken, sonradan her ikisi de, bunların mecmuu olan 1 7'ye baliğ olmuştur. Zaten şimdiye kadar dini tekamülde, daima eski tasniflerin birbirine ilavesiyle yeni tasniflerin peyderpey adet olduğunu gördük. Tsin dininde maşrığın dört yer-susu vardı ki, dört batna tekabül ediyordu. Oğuzlarda iki Tsin'in birleşmesiyle dördü Tanrı, dördü yer-su olmak üzere, sekiz ilahın vücuda geldiğini görmüştük. Yakut dininde sekize bir ilavesiyle dokuz adedi zuhur ettikten sonra, bu sağ-kol ve eski 8 adedi de sol kol olmak üzere, yeni bir tasnif çıktı. Altay Türklerinde de bu iki sayının birleşmesinden, 17 adedi çıktığını görüyoruz. Fakat kollara ait ilahların adedi ne olursa olsun, daima ilahların iki kola münkasım olması bu ilahların batınlara tekabül etmesi, il dininde umumi bir kaidedir.
Türk Tengrisi «Sulh Tanrısı» demektir.
Altay Türkleri buna, ''Bay Ülgen'' derler.
ALTAY TÜRKLERİNDE İl DİNÎ
Altay Türklerinde "sema" on yedi kattır. Orta dünyadaki yer-sular da on yedi handan ibarettir. Görülüyor ki bu 17 adedi, Yakutlarda sağ ve sol kolların adetleri olan 9 ve 8 adetlerinin ceminden hasıl olmuştur. Eski bir zamanda Altay Türklerinde de, semanın dokuz kat olduğu şu vakıadan anlaşılıyor: Altay Türklerinde şaman, "Bay
Şark Türkleri, insanlar için "kara" kelimesini kabul etmekle beraber, ilahlar için "yağız" kelimesini kullanırlardı. Binaenaleyh Orhon Kitabesi, cemal yahut mükafat ilahına "Gök Tanrı", celal yahut mücazat ilahına "Yağız Yer" tabirlerini kullanmaktadır. Altay Türkleri Gök Tanrı'ya "Bay Ülgen"
Şaman dualarında Yayık şöyle tasvir edilir: "Bay Ülgen'in habercisi, kızıl bulut kenarlı, gökkuşağı dizginli, solgun şimşek kamçılı, gökten haber alan Ak Yayık, üç boğumlu Ak Yayık, altın kenarlı Ak Yayık".
