Ortaçağda kavimsellik gelişmektedir. Dinler bu konuda önemli işlev görmektedir. Örneğin İslâm aynı zamanda Araplık bilinci ve yüceliğidir. Musevilik Yahudilikle özdeştir. Hıristiyanlık erken dönemde Hıristiyanlaşan Ermeniler, Süryaniler ve Grekler için çok önemli bir kavimsel kimliği de ifade ediyor. Karşılıklı birbirlerini besliyorlar. Tek tanrılı dinlerin en önemli bir işlevi de kabile ve aşiret kimliğini aşmadır. Ulus bilinci ve kimliği kadar olmasa da, kavimsel bilinç büyük oranda ortaçağda Ortadoğu’da tek tanrılı dinlerin gelişmesinde etkili oldukları sosyolojik bir oluşumdur. Kavimsellikle bağlantılandırıldığında, dinler için proto-milliyetçilik demek mümkündür. Türklerde din çok önemli bir kimlik aracıdır. İslâm olmasaydı, Ortadoğu’da Türk ve Arap kavimleşmesi büyük ihtimalle daha sönük olurdu. Örneğin Musevi Hazar Türklüğüyle, Hıristiyan Arapların durumunda bu gerçeği gözlemek mümkündür.
Birinci Haçlı orduları ilk kez Anadolu' da Türkler'in karşısına çıktıklarında, cesaretleri nedeniyle onlara fazlasıyla saygı duyuyorlardı:
"Ne kadar deneyimli ve eğitimli olursa olsun, Araplar, Ermeniler, Suriyeliler ve Yunanlılara olduğu gibi Frenklerin de kalplerine korku salan Türklerin becerisini ve cesaretini nasıl anlatabilir? Yine de, Tanrım, lütfün savaşçıları bizimkiler kadar iyi olmasın. Frenkler ile aynı hamurdan yapıldıkları ve doğuştan şövalye oldukları söyleniyor. Bu doğru ve kimse inkar edemez;
ah Hıristiyanlık adına dursalar ve Tek Tanrı'nın Üç Kişi'de var olduğunu kabul etseler! .. Onlardan daha cesur, daha becerikli, daha yiğit savaşçılar bulunmaz; ama yine de Tanrı 'nın inayetiyle, bizim adamlarımızın karşısında yenik düşerler mi?
Sayfa 25 - Koridor Yayıncılık.
birinci haçlı orduları ilk kez anadolu'da türklerin karşısına çıktıklarında, cesaretleri nedeniyle onlara fazlasıyla saygı duyuyorlardı:
"ne kadar deneyimli ve eğitimli olursa olsun araplar, ermeniler, suriyeliler ve yunanlılara olduğu gibi frenklerin de kalplerine korku salan türklerin becerisini ve cesaretini nasıl anlatabilir? yine de tanrım, lütfen savaşçıları bizimkiler kadar iyi olmasın. frenkler ile aynı hamurdan yapıldıkları ve doğuştan şövalye oldukları söyleniyor. bu doğru ve kimse inkar edemez; ah hıristiyanlık adına dursalar ve tek tanrı'nın üç kişi'de var olduğunu kabul etseler! onlardan daha cesur, daha becerikli, daha yiğit savaşçılar bulunmaz; ama yine de tanrı'nın inayetiyle, bizim adamlarımızın karşısında yenik düşerler mi?”
Cirina'nın çadırına gittik. Onun önce annesine ait olan yurtu büyük yurtun arkasında bulunmaktaydı . Haç içeri taşınır taşınmaz o, kendini saygıyla yere attı ve duaya başladı, zira Hıristiyarı inançları ona iyi öğretilmişti. Ayrıca haçı ipek bir beze sararak, yüksek bir yere koydu. Haçın konulduğu bütün bezler rahibe ait olurlar. Rahibin
KOLEJLER, HIRİSTİYANLIK YUVASIDIR
Avrupalılar Türkiye’deki mekteplerine, âsâr-ı atika taharriyatma (eski eser araştırması) hele Amerikalılar çok ehemmiyet verdiler. Bunlar için adeta kapitülasyon tarzında şeyler istiyorlar. Ne ise, onları da kaldırdık. Robert Kolej, Cizvit mektepleri memleketimizin irfanı için pek mühimdir, lazımdır. Ancak bu mektepler dîni ve siyasîdir. Memleketimizde sırf bu maksatla yapılmışlardır. Talebeyi Katolik ve Protestan yapmak istiyorlar. Koloni işinin mukaddemesi mektep, yetimhane ve hastahanedir. Avrupalılar kaç asırdır, koloni yaptıkları memleketlerde evvelce hep böyle başlamışlardır. Bir memlekette bu mektep ve hastahaneyi gördünüz mü, derhal hükmediniz ki, o devlet orayı koloni yapmak istiyor. Bu koloni işi, mühim bir iştir. Bu teşkilât hakkında yüzlerce kitaplar vardır. Burada bahsi uzundur. Hele Türk bunu iyice tetkik etmelidir. Bizim için hayati meseledir. Fransızların bu teşkilâtının merkezi Lyon’dadır. Buna dikkat etmeli. Nitekim son yıllarda İtalyanlar bu işe gayret vermişler, bizde birçok mektepler açıyorlar. Bir de eskiden bu mekteplere Rum ve Ermeniler dolardı. Yahudiler de Alliance İsraelite denilen cemiyetin mekteplerine giderlerdi. Bu müessese Fransız Yahudilerinindir ve Fransız emellerine hadimdir. Bu mekteplere, bilhassa Amerika mekteplerine Türk çocuklarını doldurmak... Ancak din ve akidelerine, milliyetin muhafazasına dikkat etmeli. Son yıllarda memnuniyetle gördüm ki, İstanbul’daki Robert Kolej Mektebi’nin dörtte üç talebesini Türk çocukları teşkil etmektedir.
Dr. Rıza Nur, “HAYAT ve HATIRATIM III. CİLD, Dr. RIZA NUR’UN LOZAN HATIRALARI”, Nâşiri: Hedidi Schmid, İstanbul 1967, s. 274-275
Alevilik-Hıristiyanlık benzerliği
Özellikle Gregoryen Ermenilerin Alevilerle inanç anlamında birbirlerine çok benzediklerini düşünüyorum. Alevilerin, bugün Sünni İslam dediğimiz, Diyanete bağlı Müslümanlıkla hiçbir ilgisi yok fakat Hıristiyanlıkla çok ilgileri var. Bütün inançları; gelenek, görenek ve yaptığı her şey denk geliyor birbirine.
Dersimlilerin inancıyla, Hıristiyan-Gregoryen Ermenilerin inançları bana göre yüzde doksan dokuz aynı ve birlikte yaşamışlar.
Sayfa 146
149 Ermeniler, IV. asrın başlarında Hıristiyanlığı kabul etmeden ev vel Ateşperest idiler Hıristiyanlık devrinde bu eski dinlerini muhafaza etmiş olanlara "Arevabaşt" (yani güneşe tapınan) veya "Arevorti" (yani güneş oğlu) deniliyordu. Arevortiler, Mezopotamya'da ve bilhassa Samosat şeh rinde bulunuyorlardı. Onlar, müslümanlarla karışık bir halde yaşıyorlardı. XI. asra ait bir Ermeni müellifi olan Grigor Magistros, Süryanî patriğine yazmış olduğu bir mektupta bunları zikretmiştir. Katolikos Nerses Şınorhali' nin bir inektubundan anlaşıldığına göre, Samosat'taki Arevortiler, bir asır sonra hıristiyan olmak istemişlerdir. XIV. asra ait bir müverrih olan Me zoflu Tomas, Timur'un Mezopotamya'yı istilâ ettiğini naklederken: "O, Mardine gelip bu şehri yağma etti ve ateşe tapınanların dört köyü olan Şol, Şimerşakh, Safari ve Marağ'ı temelinden tahrip ettirdi. Fakat sonra bu tarikatçılar, şeytanın tahrikiyle Mardin ve Amid'de tekrar çoğaldılar" diye yazmıştır. Bunların bakıyeleri, Mezopotamya'da hâlâ mevcuttur. Bk. İncicyan, "Ermeni Arkeolojisi", s. 161, 162; Çamiçyan, c. I, s. 378, 395 ve c. III, s. 86 ve 87 (ED. DULAURIER).
Sayfa 278 - Türk Tarih Kurumu Yayınevi, 1987Kitabı okudu
1828 senesinde Azerbaycan ve bütün güney Kafkasya, Ruslar tarafından işgal edilmişti. Rusların Azerbaycan'ı işgaline yardım eden ise Ermenilerdi.
Ruslar Kafkasya'ya geldiklerinde Ermeni ve Gürcülerin hıristiyanlık duygularından ve müslüman olan biz Türklere nefret ve düşmanlıklarından faydalanmışlardı. Bunun için de Azerbaycan işgal edilir edilmez, Karabağa ve batı Azerbaycan'a sinır kuvveti olarak Ermenileri yerleştirmişlerdi. Türkçe olan bütün okulları kapattırmış bizim okulları Ermeni okullarına çevirmişlerdi.
Rusların, hıristiyanların savunucusu olduğunu gören Ermeniler Osmanlı ve İran bölgelerinden Karabağ'a ve Batı Azerbaycan'a akın etmeye başlamışlardı, Ruslar, Türkiye ile Azerbaycan'ı birbirinden ayırmak ve milli bağlantıyı yok etmek için Azerbaycan'ın Türkiye ve İran sınır bölgelerini Ermenilerle doldurmağa ve Türkleri Türkiye ve İran hududlarından kovdurmağa başlamışlardı.
Bunu tamamlamak için ise eski Erivan Türk Hanlığını, Ermenistan olarak isimlendirmiş ve Ermeni idaresi kurmuştu. Aynı zamanda Türkçe okulları kapattırdığı ve yasakladığı halde Ermenice ve Rusça okullar açmış ve Ermenilerden Türklüğe düşman münevverlik yetiştirmeğe başlamıştı. Bunun dışında Türklerden kimse Rus askeri okullarına alınmadığı gibi silah kullanmasını bilmesinler diye sıradan askerliğe de almıyorlardı. Bunun sebebiyledir ki 1918 senesine yani Türk ordusunun Azerbaycan'ı kurtarmasına gelinceye ve tarihte ilk defa Azerbaycan devletini kuruncaya kadar Azerbaycan ve bütün Türk illerinde Türk dilinde bir tek okul bile yoktu.
