Tonyukuk malûm olduğu veçhile Gök Türkler’in tarihinde maruf bir şahsiyettir. Birkaç Gök Türk hükümdarı zamanında yaşamış olan bu vezir Türkler’in istiklal hareketine iştirak etmiş. Bilge Han zamanına kadar yaşamıştır. Thomsen vezirin yaşadığı devirleri göz önünde tutarak bu yazıtın da 725 yıllarında dikilmiş olması lâzım geldiğini yazmaktadır. Bu yazıt Bilge Han ve Kültegin yazıtının civarında olup Tola ırmağının yukarı taraflarındadır.
Sayfa 37Kitabı okudu
2.Taş (Doğu Cephesi) - Vezir Tonyukuk Kitâbesi
Kapağan Kağan… Gece uyumadı, gündüz oturmadı. Kızıl kanımı dökerek, kara terimi akıtarak işimi gücümü hep ona verdim. Öncüleri yine uzaklara gönderdim; hisarları, gözcüleri çoğalttım; basılan düşmanı getirdim; kağanım ile seferlere çıktık. Tanrı korusun, bu Türk milletinin içinde silahlı düşman dolaştırmadım, damgalı at koşturtmadım. İlteriş Kağan kazanmasaydı, onun ardından ben kazanmasaydım il yine, millet yine yok olacaktı. O kazandığı için, ardından ben kazandığım için il yine il oldu, millet yine millet oldu.
Ben artık yaşlandım, kocadım. Her hangi bir yerdeki kağan sahibi bir millete benim gibisi olsa ne sıkıntıları olabilir?
Türk Bilge Kağan ilinde yazdırdım. Ben Bilge Tonyukuk.”
"Düşman, çevrede ocak gibiydi. Biz içindeki ateştik, öylece otururduk."
💬Bilge Vezir Tonyukuk
TONYUKUK : BATI’NIN BİSMARCK’I
Kapgan Kağan 716'da ölünce Bilge Kağan hükümdar oldu. İki kardeş babalarının ve amcalarının devrinden kalmış ihtiyar vezir ve Bilge Kağan’ın kayınpederi Tonyukuk'un da yardımıyla devleti daha da kuvvetlendirdiler.
Börü Budun, Göktürk vezir Bilge Tonyukuk tarafından, İlteriş yani Kutluk Kaan'ın emiriyle tahmini olarak 680'de kuruldu.
Sayfa 37Kitabı okudu
2.Taş (Batı Cephesi) - Vezir Tonyukuk Kitâbesi
“Haberciyi getirdiler. Sözü şöyle idi: Yarış ovasında yüz bin asker toplandı dedi. Bu sözü işitince beyler, hep birlikte geri dönelim, zayıfın utancı daha iyidir dediler. Ben şöyle dedim; ben, Bilge Tonyukuk: Altun Ormanını aşarak geldik, İrtiş ırmağını geçerek geldik. Gelenler yiğit dediler duymadılar; tanrı, Umay, mukaddes yer su üzerine çöküverdi. Niçin kaçıyoruz? Çok diye niçin korkuyoruz? Azız diye niçin kendimizi küçümsüyoruz? Hücum edelim dedim. Hücum ettik ve yağmaladık.
İkinci gün ateş gibi kızıp geldiler. Savaştık. Bizden iki ucu, yarısı fazla idi. Tanrı yarlığadığı için çok diye korkmadık ve savaştık. Tarduş şadına kadar kovalayıp dağıttık. Kağanını tuttuk; yabgusunu, şadını orada öldürdük. Elli kadar er yakaladık. Hem o gece halkına haber gönderdik. O haberi işitip On Ok beyleri, halkı hep geldi, baş eğdi. Halkın birazı kaçmıştı. Gelen beyleri ve halkı düzenleyip toplayarak, On Ok ordusunu yürüttüm. Biz de yürüdük. Anı’yı geçtik. İnci ırmağını geçerek Tinsi oğlu denen ebedi Ek dağını aşırdım.”
682'de Aşina soyundan İlteriş Kutluk Kağan'ın çıkışı Göktürkler için yepyeni bir hareket oldu. Bu esnada onun yanında ünlü vezir Bilge Tonyukuk bulunuyordu. Bu zeki ve bilge kişinin İlteriş'e katılması onun sadece askerî değil stratejik gücünü de arttırmıştı. Artık kurt başlı bayrağın dalgalanmaya başladığı haberi her tarafa daha güçlü duyuluyordu. Bu hadise tıpkı Ergenekon'dan çıkış gibiydi. Destanda dağlarla çevrili bir alandan çıkan Türklerden bahsediliyordu. İşte tam da bu noktada Türkler, Çin tarafından çepeçevre kuşatılmış, esir edilmiş ve darlığa sürüklenmişken şimdi tıpkı destandaki gibi demir dağı delip çıkıyorlardı. Göktürk Devleti yeniden doğuyordu.
Sayfa 75 - Yeditepe Yayınevi 1. Baskı Ekim 2022Kitabı okudu
"Düşman, çevrede ocak gibiydi. Biz içindeki ateştik, öylece otururduk."
Bilge Vezir Tonyukuk
1.Taş (Güney Cephesi) - Vezir Tonyukuk Kitâbesi,
Geyik yiyerek, tavşan yiyerek oturuyorduk. Milletin karnı tok idi. Düşmanımız çevremizde ocak gibi idi, biz ateş idik.
Böyle otururken Oğuz’dan casus geldi. Casusun sözü şöyle idi: Dokuz Oğuz boyu üzerine kağan oturmuş; Çin’e Kunı Sengün’ü göndermiş; Kıtay’a Tongra Esim’i göndermiş. Şu haberi göndermiş: Azıcık Türk (Köktürk) boyu var; fakat
1.Taş (Batı Cephesi) - Vezir Tonyukuk Kitâbesi,
Ben Bilge Tonyukuk’um. Çin ülkesinde doğdum. Türk milleti Çin’de tutsak idi. Türk milleti hanını bulmayınca Çin’den ayrıldı, han sahibi oldu. Hanını bırakıp yine Çin’e tutsak düştü. Tanrı şöyle demiş: Han verdim, hanını bırakıp tutsak düştün. Tutsak düştüğün için Tanrı öldürdü. Türk milleti öldü, bitti, yok oldu. Türk Sır milletinin yerinde boy kalmadı.
Ormanda, dışarıda kalmış olanlar toplanıp yedi yüz er oldular. İki bölüğü atlı idi, bir bölüğü yaya idi. Yedi yüz kişiyi idare edenlerin büyüğü şad idi; danışman ol dedi, danışmanı ben oldum, Bilge Tonyukuk. (Şadı) kağan mı yapayım diye düşündüm. Arık boğa ile semiz boğa arkada oldukça; semiz boğa mı, arık boğa mı bilinmezmiş diye düşündüm. Bunun üzerine, Tanrı akıl verdiği için onu ben kağan yaptım.
İlteriş Kağan olunca, Bilge Tonyukuk Boyla Baga Tarkan ile İlteriş, güneyde Çinli’yi, doğuda Kıtay’ı, kuzeyde Oğuz’u pek çok öldürdüler. Danışmanı, yardımcısı ben idim.
Çogay’ın kuzeyi ile Kara Kum’da oturuyorduk.
"Düşman, çevrede ocak gibiydi. Biz içindeki ateştik, öylece otururduk." Bilge Vezir Tonyukuk
Buda dinine geçmek isteyen Bilge Kağan'a Vezir Tonyukuk'un Cevabı
Vezir Tonyukuk: :Biz Çinliler'in yüzde biri kadarız. Bir şehir kurup oturursak orada düşman bizi yok eder. Halbuki eski hayatımızı sürdürürsek zayıf olduğumuz zamanlarda çekilir, güçlü olduğumuz zamanlarda ilerleriz. Buda dinine gelince, bu din insana alçak gönüllülük, yumuşaklık, telkin etmekle savaşçıların (Türkler'in) mizaç ve karakterine uyumaz sözleri ile damadının yani Bilge Kağan'ın arzularını uygulamasına mani olmuştur.
Sayfa 7 - Türk Tarih Kurumu YayınlarıKitabı okudu
