Kopyalanmış Adam

Şöyle bir okuduğum yazarlara baktığımda Saramago üstlerde ve 6 eserini okumuş bulunmaktayım. Körlük ile başlayan maceram Kopyalanmış Adam ile devam etti. Saramago’yu okuyanlar bilir noktalama işaretleri ile takıntısı olduğunu. Cümle sonunda nokta kullanmaz virgül ile ayırır. Okurun bölmeden dikkatli okumasını ister kanımca yine aynı türde yazılmış bir kitap.

Saramago bir romancıdan ziyade büyük bir sosyolog ve felsefeci yine kanımca. Çünkü eserlerinde öylesine bilgilendirici cümleler ve yine aynı şekilde düşündürücü cümleler var ki ders niteliğindedir genelde. Bu eserde de yine tamamen üst düzey düşündürücü ve ahlak kurallarına uymamızı niteleyen bir çok cümle var.

Kitabı geç bitirmemin nedeni beni zorlaması değil araya bir kına ve düğün onun üstüne de balayı geçirmem. Uzun süredir okuyamıyorum ama hızlanmayı da çok istiyorum. Bu kitabı bu kadar uzun sürede bitirmeme rağmen, uzun soluklu aralar vermeme rağmen konu bütünlüğü kopmadan, önceki bilgileri unutmadan okudum. Konu akılda kalıcı, merak ettirici ve bütünleyici.

Tarih Öğretmeni olan birisiyle, Film oyuncusunun arasında geçiyor. Bir filmi izlerken kendisinin aynısını gören öğretmen film oyuncunu bulmaya çalışıyor. Onun esrarengiz bulma çabaları ve bulduktan sonraki durumlar ise romana tat katan yerler.

Yazarın kitabın içine girerek okurla karşılıklı diyaloga girmesi de Saramago’nun genel huylarından birisi ve sizi okumaya daha fazla çekiyor; sizden biri oluyor.
Düşünsenize sizden bir tane daha var. Arayıp gizliden buluyorsunuz ve eşiniz sizi karıştırırsa neler olur ? Ya da türlü tehditler ederse ? Bu psikolojiye karşınızdaki nasıl yanıt verebilir ? İşte bunu çok iyi sorgulamış ve üstüne de kurgulamış yazar. Daha fazla tüyo vermeden bu kitabı okumanızı tavsiye ederim. Saramago’yu da okumayı ihmal etmeyin. Körlük, Görmek bu eserler gerçekten düşündürücü ve sorgulayıcı eserlerdir. İyi okumalar diliyorum.

Son zamanlarda her kitap aldığımda, elim onun kitaplarına gitti. Merakla başlayan Saramago serüvenim, basılmış bütün kitaplarını okuyarak tamamlansın istiyorum. Okuduğum ve beğendiğim bir kitabın ardından, diğer kitaplarını da okumayı düşündüğüm yazarlar olmuştu herkes gibi. 1K’da en çok okunma, en yüksek puan gibi kriterlere bakarak okuyacağım kitaplara eklemişimdir bu yazarların kitaplarını. José Saramago’nun kitapları içinse böyle kriterlerle ilgilenmiyorum. Benim için her kitabı şimdiden değerli.

***Alttaki paragraf biraz spoiler içerir***

Kopyalanmış Adam da Saramago’nun okuduğum diğer kitapları gibi ilginç bir konuya sahip. Kitap, başkarakter Tertuliano Máximo Afonso’nun izlediği bir filmde, kendisine tıpatıp benzeyen bir oyuncuyu görmesiyle başlar. Bu durum için ‘benzemek’ kelimesi hafif bile kalır; sesinden, vücudundaki izlere kadar tamamen aynısı olan bu adamın varlığı, Máximo Afonso’yu derinden sarsar. Kopyasını bulmak için çok çabalar ve tanıştıklarında, artık hayatlarına eskisi gibi devam edemezler.

Saramago’nun kitaplarında anlatıcı, kendini mutlaka belli eder. Konunun bir yerinde araya girer -ki bunu sık sık yapar, yokluğunu hissetmezsiniz- ve okuyucuyu başka düşüncelere savurur. Konuyu toparlamayı da iyi bilir, bu yüzden hikâyeden de kopmamış olursunuz. Bu kitaptaki anlatıcı, okuduğum üç kitabı içinde en muzip olanıydı. Özellikle kitabın ilk yarısında, beni çokça güldürdü :)

Kitabın en sevdiğim yanlarından biri, başkarakter ile sağduyusu arasında geçen diyaloglardı. Kitabın sonu da oldukça başarılıydı. Saramago’yu okuyanlar bilir; yazı stili farklıdır, noktalama işaretlerinden sadece nokta ve virgülü kullanır. Diyaloglar da virgülle ayrılıp büyük harfle başlar, bu yüzden de kimin ne söylediği bazen karışır, konuşmanın başına dönmek zorunda kalırsınız. Bu yazı biçimi bazen sorun oluştursa da; bazen diyaloglar birbirini öylesine tamamlar ki, sanki hepsi tek bir kişinin sözleri olur. Bu da, bu yazı biçiminin bir artısıdır benim gözümde.

Okuduğum üçüncü kitabı sonrasında José Saramago’nun şu anki favori yazarım olduğunu rahatlıkla söyleyebilirim. Kitaplarının bazısı hüzünlendirip bazısı güldürmekle birlikte hep düşündürüyor ve şaşırtıyor. Üç kitabı birbirinden farklı olsa da, hepsi keskin bir zekânın ürünü.

Ben Saramago’yu çok sevdim. Okuyun. Siz de seveceksiniz :)

Jose Saramago'nun kendine has yazım tarzının hakim olduğu yine kendine has kurgusunun olduğu güzel bir kitap. Aynı konuda çekilmiş bir film de mevcut. Ve kitabı okurken farkına vardım; kitabına sadık kalmış bir filmmiş.
..
Kitabın kahramanı Maximo kendi halinde, içine kapanık başarısız bir evlilik geçirmiş bir tarih öğretmenidir. Bir gün meslektaşı matematik öğretmeninin tavsiyesi üzerine bir film kiralar. Filmi izlediğinde iki üç dakikalık rolü olan bir oyuncunun tıpatıp kendisine benzediğini hatta benzemekten de öte aynı olduklarının farkına varır ve bu adamı bulmak tutku haline gelir Maximo'da. Kitabın neredeyse yarısında bu arayış hakimdir. Yer yer bu arayış kısmı okuyucuyu sıkabilir. Bu kısımda Maximo'nun ruh çözümlemeleri, olay karşısındaki durumu okuyucuya aktarılır. En önemlisi de Sağduyu'nun Maximo'ya olmazsa olmaz uyarıları bu bölümün can alıcı noktalarını teşkil eder. Maximo'nun sevgilisi Maria da Paz ve annesi Carolina ile olan ilişkilerini bu bölümde sıkça rastlarız.
..
Kopyasını bulduğu iletişime geçtiği vakit Maximo için geri dönülmez safhaya girdiği kısımdır. Ayrıca Maximo'da duygusal ve ruhsal değişimlerin oluştuğu kısımdır. Kopyası olan adam ve karısı Helena'nın da olaya bakış açılarını görürürüz.
..
SPOİLER

Belki de kitabın ana fikri şu olsa gerek insan iyilik ve kötülük arasında kalmış ve her an ikisinden birine meyledebilecek ya da her an birinden diğerine geçebilecek tıynettedir. İnsan olmazsa şeytan da olamaz, şeytan zaten plan yapmaz ifadeleri kitapta bu çıkarımı yapmama sebep oldu. Ayrıca sağduyunun insana hayatının en kritik zamanlarda yardıma koşan bir dost olduğu ancak Maximo gibi çoğu zaman insanların bunu dinlemedikleri ve başlarına bu yüzden yine Maximo gibi kötü sonların geldiğinin açık oldğu vurgulanmıştır. Kitapta en çok hoşuma giden kısımlardan biri Troyalılara atı içeri almaları konusunda uyaran Kassandra'nın öyküsü olmuştur. Her daim Kassandra'lar vardır. Olayın kötüye gittiğini felaketin yakında olduğunu bize söyleyen ancak kimsenin sözlerine inanmadığı Kassandralar... Maximo'nun Kassandra'sı Sağduyusu ve annesidir. Ancak tarihteki tüm toplumlar gibi Maximo da Kassandra'sını dinlemedi ve felakete sürüklendi. Ama asıl felaket Maria da Paz'a geldi desek yalan olmaz. Kadının tek suçu Maximo gibi ruhsuz ve bencil birini sevmekti. Nihayet kitabın sonlarında aşkına karşılık bulduğundaysa sevdiği kişinin kopyasıyla zoraki olarak yaptığı alçak anlaşmanın kurbanı oldu.
..
Sözün özü Kassandra'nıza kulak verin.

Kopyalanmış Adam okuduğum üçüncü Saramago eseriydi.Kitap oldukça kişisel bir konuyu ele alıyor. Psikolojik gerilim, bir sorgulama kitabı. Evrensel, insani duygu ve düşünceler anlatıldığından, nerede geçtiğinin bir önemi kalmıyor. Merakla ve ilgiyle bu gizeme kendimi kaptırdım. Aslında daha önce bolca işlenmiş bir konuyu ele alıyor: İnsanın neredeyse ikizi olacak başka bir insanla karşılaşmasının sonuçları nelerdir? Ancak Saramago’nun o kadar ilginç bir anlatımı ve değişik bakış açısı var ki, ortaya acayip bir kitap çıkıyor. Söylemek gerekir ki, benim böyle övdüğüm kitaptan, siz belki biraz sıkılabilirsiniz. (Özellikle ilk yarısında) Saramago’nun tarzı her okur için kolay değil. Özellikle diyalogları virgüllerle ayırması, kimin ne dediğini karıştırmanıza neden oluyor. Öyle uzun cümleler kuruyor. Neyse ki metin orijinal dilinden, İspanyolca’dan çevrilmiş.Keyifle okunuyor. Yine de kendinizi metne vermenizde fayda var ki, bu basit gündelik hayat rutinlerini anlatır gibi görünen cümlelerden kopup gitmeyin ve bir süre sonra karşılaşacaklarınıza hazırlanın.

Bir José Saramago eseri daha biter ve kitaplıktaki yerini alır. :) Kopyalanmış Adam okuduğum üçüncü Saramago eseriydi ve ben kitabın başından itibaren "Keşke Saramago'yu bu eserle tanımış olsaydım." demekten kendimi alamadım. İnsanın fiziksel olarak kendinden bir tane daha olduğunu öğrenmesinin hayatinda ne gibi olumsuzluklara sebebiyet vereceğinin etkili bir kanıtıydı bu kitap. Düşünsenize sizden bir tane daha var, bu insanin sizinle hiçbir kan bağı yok ve bu insanla aynı şehirde yaşamaktasınız. Hayali bile kötü. :) Kitaptaki Afonso ve Claro isimli karakterlerin yaşadıkları bu benzerlik durumu, iç sesleriyle birlikte yansıtılmış okuyucuya. Saramago okuyanlar yazarın noktalama işaretleriyle arasının pek iyi olmadığını bilir. :) Bu kitapta da sadece virgüllerle ayrılan uzun uzun cümleler ve diyaloglar mevcut. Noktalama işaretlerinin alıştığımız tarzda yer almaması yazarın kitaplarında sevmediğim bir yön. 300 sayfa olmasına rağmen konsantre olmaksızın okunabilecek bir eser değil. Zira diyaloglar düz yazı şeklinde verildiği için insan dikkatini kaybettiği anda "Bunu kim söylemişti?" deyip başa sarabiliyor. Ayrıca Saramago'nun, karakterlerin sağduyularıyla yaptıkları hayali konuşmalara yer vermesi ve ara sıra konunun dışına çıkarak esprili bir dille farklı konulardan dem vurması da kitaba odaklanmanızı gerektiren diğer unsurlardan. Bu denli dikkat istemesine ve 5 sayfada anlatılabilecek bir olayın okuyucuyu sıkmadan 20 sayfada süslenerek, ağır ağır anlatılmasına rağmen okurken son derece zevk aldığım kaliteli bir eserdi. Saramago okumaya yeni başlayanlara şiddetle tavsiye edilir. :)

"Tertuliano Maximo Afonso tek başınayken bile gülümsemeyi becerebilen olağanüstü insanlardan değildir, özünde melankoliye, içine kapalılığa, hayatın fani olduğunu fazlasıyla duyumsamaya, insan ilişkileri denen Girit labirentleriyle karşı karşıya gelince amansız bir şaşkınlığa kapılmaya meyillidir."

Saramago'nun bana göre "İsa'ya göre İncil" eserini bir kenara bırakırsak yazdığı en mükemmel eseri bu kitap. Saramago zaten kendine has üsluba sahipken, kurgu yaparken de işin içine onlarca karakter girince okurun kafası allak bullak oluyor ve olayları anlamlandırmaya çalışırken, kendimizi kitabın sonunda buluyoruz. Bana göre en büyük iki eserinde ise durum farklı, birincisinde İsa'yı, ikincisinde ise Tertuliano'yu olayların merkezine alarak kitapların neredeyse tamamını baş karakterin psikolojisiyle yansıtıyor, böylece anlatıma daha fazla anlam katıyor diye düşünüyorum.

Yukarıdaki tanımdan da yola çıkarak Tertuliano'yu benzetebileceğimiz bir diğer roman karakteri de Akakiy Akayiçeviç. Gogol, "Palto"da daha uzun bir roman yazmaya karar verseydi, benzer bir tat alabilirdik ama o zaman da günümüz insanına hitap etmesi zorlaşacaktı. Peki Tertuliano, Meurseault'a benzetilebilir mi? Ben çok da benzetemiyorum. Meurseault gibi içine kapanık olsa da, onun kadar duygusuz veya duygularını göstermekten aciz bir karakter değil. Bu açıdan Tertuliano, dünyamıza gerçek dışı bir şekilde 'yabancı' olmayan, sadece hayata tam olarak girememiş bir insan.


Tertuliano'nun kişiliğinden yola çıkarak üstad, hayati sayılabilecek tespitlerde bulunuyor. Bunlardan birisi şu:

"hayatta bazı durumlarda, insan kararsızlığından kurtulmak uğruna öyle bir ihtiyaca kapılır ki ne olursa olsun bir şeyler yapmak ister, yapacakları ne kadar yararsız, ne kadar anlamsız olursa olsun, halen kendi iradesiyle karar verebildiğini görmesi açısından önemlidir."

Bu konuda mütevazı olmam mümkün değil, Tertuliano'yu da, Saramago'yu da çok iyi anladığımı söyleyebilirim. Söz ortada, üstüne bir şey eklememe gerek yok. Sadece bazı durumlarda dediği durumların hayatta payı artabiliyor, bu durumlarda insan amansız bir biçimde karar verme yetisinin kendisinde olduğunu göstermek istiyor, bu durumlarda önemli olan yapılan anlamsız hareketin sonuçsuzluğunda, hayal kırıklığı uğranmış olsa dahi bunu abartılı bir umutsuzluğa çevirmemek.



"Yalnız yaşamak, bünyesi alıngan, kırılgan ve esneklikten uzak olan kişiler için cezaların en ağırıdır, fakat ne kadar fena olursa olsun böyle bir durumun insana kriz geçirten bir dramaya dönmesi nadir görülür. İnsanı şaşırtmayacak denli sık görülen bir durumsa, insanların kendilerini yalnızlığın kılı kırk yaran titizliğine sabırla bırakmalarıdır."

Bu cümle de baştan sona doğru elbette ki. Meurseault örneğinde de gördüğümüz gibi fiziksel veya duygusal olarak yalnız olmak insanı yorar, bu günümüzde yapmacık olarak kullanıldığı şekilde insanı delirtmez, kriz geçirtmez. İnsan, her ne kadar yalnız olsa da, buna yaratılış mı dersiniz, doğa mı dersiniz, karar size kalmış, o kadar güçlü bir öze sahiptir ki yalnızlığından dolayı yorgun düşse de, bunalsa da sonunda ayakta durmayı başarır. Bunun cevabını nihayetinde Bayan Afonso biliyordu. "Bir tarafın doğduğundan beri uyuyor ve bir gün uyanacak." diyordu oğluna. Zaten bütün felsefî bilgi de bunu göstermeye çalışmaz mı bize? İnsanın doğduğundan beri aslında uyuyor olduğunu ve kendisini geliştirerek, hayatını sorgulayarak uyanacağını anlatmaya çalışmaz mı? İşte soyut olarak ne kadar uyanmış olsan da, somut anlamda bir şeylere ulaşmadıkça veya tam tersine hayal kırıklığı yaşamadıkça uyanamıyor insan. Bu da çok güçlü insan doğasının bir başka tarafı.


Saramago romanlarını neden bu kadar vurucu olduğunu ifade eden bir cümle ile devam edelim;

"Gerçek yaşam rastlantılar konusunda bizlere hep romanlar ve başka kurgulardan daha tutumlu davranır."

Bu böyledir, en azından yaşadığımız çağda. Saramago da yazınında önce gerçek yaşam dışı bir şey yapar, aykırı bir olay meydana gelir, Tertuliano'nun film izlemesi, Ölüm'ün faaliyetlerini durdurması gibi... Ondan sonra, gerçek dünyaya döner üstad, daha doğrusu, inanılmaz bir olay meydana geldikten sonra çağdaşımız insan ne yapar diye merak eder ve bunu yazar. Bunu neden mükemmel yazabilir? Çünkü başına olağanüstü bir şey gelmiş olsa da, insan yine aynı insandır. İnsanın normal şartlarda ne yapabileceği kısmen tahmin edilebiliyorsa, başına olağanüstü bir olay geldiğinde de yine kısmen bilinebilir. Saramago bunu düşünme cesaretini gösteriyor ve çok da iyi yapıyor.


Bu kitabın en etkileyici cümlelerinden biriyle de son noktayı koyayım:

"Derler ya, hayat kaderin cilveleriyle doludur, oysa hayat dünyadaki en aptal şeylerden biridir, birisi bir gün hayata, Aynen devam et, durmadan ilerle, yoldan hiç ayrılma, demiş olmalıdır ve hayat o günden beri aptallaşmış, bize vermekle övündüğü derslerden hiçbir şey öğrenememiş, kendisine verilen emri körlemesine yerine getirmekten başka bir şey yapamamış, önüne çıkan her şeyi devirip geçmiş, geride bıraktığı zarara hiç aldırmamış, bizden bir kez olsun özür dilememiştir."

Şimdi bir okulda tarih öğretmeni olan , boşanmış ve yalnız bir hayat yaşayan, depresyonda olan bir adam düşünün. Ve bu adamın adı da Tertuliano Maximo Afonso olsun. Aynı okulda matematik öğretmeni olan bir arkadaşı biraz kafası dağılsın diye bir film önerisinde bulunuyor, önerilen film Maximo Afonso tarafından alınıyor ve işte o gece olanlar oluyor. Gecenin bir yarısı duyduğu seslere uyanıyor, salona gidiyor ve filmin videoda kendi kendine oynadığını görüyor. Daha da ilginci filmdeki bir oyuncunun kendisinin beş yıl önceki haline tıpa tıp benzediğini fark ediyor ve olaylar başlıyor.
Bundan sonrası tamamen kendi yolculuğunuz olması gereken bir kitap. Saramago yine akıllara durgunluk veren bir kurguyla, altı çizilesi satırlar ile okuyucusunu buluşturmuş. Kurgu boyunca Saramago'nun aralarda kendi fikirlerini söylemesi de , kitap boyunca akıcılığın bir an olsun eksilmeden devam etmesini sağlıyor.
Sinema severler için bu kitap "Düşman" ismiyle sinemaya uyarlanmıştır. Filmini de izledim ama kitaptan aldığım keyif çok daha fazla oldu.

Son günlerde üst üste Saramago okumama rağmen beni yine şaşırttı. Başlarda hızla beni içine çeken hikaye bir ara durgunlaştı hatta ilk cümlede bahsettiğim nedenden ötürü yazarın ne anlatacağını bildiğimi düşünme gafletine bile düşürdü, bu nedenle bir müddet(belki 10-15 sayfa kadar) okuma hızım ve hevesim düştü. Hemen ardından yazarın fikirleri ve olay örgüsü birbiriyle yarışırcasına hakimiyeti ele geçirdi. O kadar çok cümlenin altını çizip üstünde düşündüm ki...
Yine usta işi bir kurgu ve okuyucuyu şaşırtan öğelerle/düşüncelerle dolu bir Saramago klasiği.

Anayurt Oteli kitabından sonra okuduğum, bilinç akışı tekniği kullanılan ikinci kitap oldu. Anayurt Oteli’ni okurken de zorlanmıştım ki bu kitapta, üstüne üstlük Saramago’nun virgül ve noktadan başka noktalama işareti kullanmadığı değişik anlatım tarzı da eklenince bir yerden sonra kitap benim için eziyete dönüşmeye başladı. Konusuyla baya ilgimi çekmiş ve merakla başlamıştım ama şunu anladım ki insan beyninin birkaç saniye içinde bile bir sürü alakalı alakasız şeyi düşündüğünü göz önüne aldığımızda bilinç akışı tekniği ile yazılan romanlar bana göre değil. Yazar diğer romanlarında nasıl bir teknik kullandı bilmiyorum ama en azından bir süre Saramago’dan uzak kalacağım kesin. Bir de kitabı okurken sanırım fazla, avukat gibi düşündüm. Hukukta "hayatın olağan akışına aykırılık" diye bir tabir vardır. Kahramanın davranışlarını düşündükçe hep kendi kendime "Hayatın olağan akışına aykırı!" deyip durdum. Ancak yazarın şu açıdan fazlasıyla hakkını vermek gerek; kitaplarının konuları çok ilginç.

Dehşet bir gerilim de diyebilirsiniz, felsefi içerikli bir roman da diyebilirsiniz, bireyin toplum içindeki rolünü de sorguluyor diyebilirsiniz. Lakin okumaktan keyif alacağınız kaçınılmaz bir gerçek.

Jose Saramago'nun Körlük'ten sonra okuduğum ikinci kitabı bu oldu. Saramago'nun kitaplarını okurken dikkatli okumak gerekiyor. Örneğin bu kitapta; karşılıklı diyalogları isimsiz olarak virgülle ayrılmış cümleler olarak tek paragrafta verdiği için neyi kimin söylediğine dikkat kesiliyorsunuz. Bu kitapla birlikte Saramago'nun yazım tarzına artık alıştım, garipsemiyorum; hatta hoşuma gitti. Çok akıcıydı, elimden bırakamadım -kahramanımız şimdi ne yapacak acaba?- sorusu eşliğinde. Film tadındaydı. Zaten bu kitaptan uyarlama bir film çekilmiş, onu da izleyeceğim.

Not:
Körlük kitabı da filme uyarlanmış. Kitabı okumadan önce filmin fragmanını izlemiştim. Kitabı okurken karakterler hep filmdeki kişiler olarak hayalimde canlandı. O nedenle Kopyalanmış Adam'ın uyarlandığı filmin fragmanını izlemedim. Oldukça keyifli bir okuma oldu.

Kalemini en beğendiğim romancılardan biridir José Saramago. Ülkemizde daha ziyade "Körlük" ve "Görmek" adlı eserleriyle tanınan bu hazretin "Kopyalanmış Adam"ı, bana göre zikredilen önceki iki eserini de aşan bir kurgu ve derinliğe sahip.

Sıkıcı öğretmenlik günlerinin birinde, bir meslektaşının önerdiği filme ait bir video kaset alıp evde izlemeye karar veren kahramanımız, izlediği filmdeki figüranlardan birini beş yıl önceki haline benzetmektedir. Hem de tıpatıp. Bu oyuncunun peşine düşen öğretmen abimiz, kendisini çok tuhaf şeylerin içinde buluverir. Bu kişinin kendisi olmadığından emin. Acaba öyle mi? Peki kendisi değilse kim bu adam? Nasıl bu kadar benzer olabilir? Benzerlik demeyelim, tastamam aynılık bu. İyi de nasıl?

Okunmalı!..