Kutsal Görevler Ekseninde Dostluk ve Ailenin Önemi: İphigenia Tauris'te
“Tehlikeler gençleri yollarından alıkoymamalı.” - 
Euripides
1. Euripides Hakkında Kısaca:
Plutarkhos’un aktardığı bilgiye göre Euripides, M.Ö. 480’de, Perslerle Yunanlar arasındaki Salamis Deniz Savaşı’nın yapıldığı gün, Salamis Adası’nda doğmuştur. Okumaya çok meraklı olan Euripides’in dönemin en büyük kitaplıklarından birine sahip olduğu söylenir. Salamis’te bir mağaraya sığınır, deniz manzarasına karşı kitap okur ve oyunlarını yazardı. Genel kültür konusunda çok bilgili olan Euripides kimi çağdaşları tarafından “sahnelerin filozofu” olarak da anılırdı. Dionysos tiyatrosuna dikilen heykeli şairi asık suratlı, üzgün ve düşünceli olarak resmeder.
2. Oyunlarının İçeriğine Dair:
“Tedbir alan kişi
çok şey başarır!” (sayfa 30)
Yazıldıkları dönemde kimi eserleri yeterince ilgi görmedi. Değeri zamanla anlaşılan birçok eseri, ölümünden sonra da sahnelenmeye devam etti. Aynı adı taşıyan Euripides adlı oğlu, babasının kaleme aldığı 
İphigenia Aulis’te (incelemesi için: #168954034) ve 
Bakkhalar (incelemesi için: #124652076) gibi tragedyalarını ölümünden sonra sahneledi ve babasının ününü artırdı. Euripides’in sofist bir gelenekten geldiği söylenir ve kuşkucu, sorgulayıcı, eleştirel bir tavrı olduğu herkes tarafından kabul edilir. Bu yönüyle diğer tragedya yazarlarından ayrılan Euripides’in oyunlarında karakterlerin iç dünyası oldukça önem taşır. Alınan kararlar büyük içsel hesaplaşmaların ardından ortaya çıkar ve kutsal gelenekler ekseninde gerçekleşir. Kaba ve adaletten yoksun tanrı anlayışını reddeden bir bakış açısına sahip olan Euripides, kimi oyunlarında onları iyi olarak resmetmeyi tercih eder. Birçoğunda ise kararlarını masaya yatırır ve tartışmaya açar.
Felsefe eğitimi de almış olan Euripides’in etik ve felsefi mesaj veren oyunları çoğunluktadır. Oyun belirli bir kurgu çerçevesinde ilerlese de, zaman zaman araya girerek kendi düşüncesi ekseninde didaktik mesajlar vermeyi ihmal etmez.
3. Deus Ex Machina” Kavramı Üzerine:
Euripides'in tiyatroya getirdiği en büyük yenilik “deus ex machina” kavramıdır elbette. Buna göre, olaylar bir çıkmaza sürüklendiğinde gökyüzünden bir tanrı ya da tanrıça inerek yaşananları bir sonuca bağlar. Birçok Euripides eserinde olduğu gibi bu oyunun sonunda da “deus ex machina” adı verilen durum yaşanır ve gökyüzünden bir tanrıça inerek (Athena) monoloğuyla oyuna son noktayı koyar.
Bu durum kimi yazar ve eleştirmenlerce onun kurgularının zayıf olduğu ve finalde toparlamakta zorluk çektiği savıyla açıklanmaya çalışılır. Basit oyun yapısına sahip olduğu gerekçesiyle eleştirilse de Euripides’in tiyatroya getirdiği bu yenilik zamanla kabul görmüş ve diğer çağdaş yazarlar tarafından da uygulanmaya başlanmıştır. Dönemine göre büyük bir yeniliktir ve tiyatro sanatının seyrini değiştiren önemli dönüm noktalarından biridir.
4. İphigenia Tauris’te Öncesinde Yaşananlar:
“Yiğitler tehlikeyi göze alırken
korkaklar hiçbir işte başarılı olamaz.” (sayfa 5)
Homeros destanlarında adı geçmeyen İphigenia’nın Homeros sonrası dönemdeki destanlarda adının geçtiğini İphigenia Aulis’te incelemesinde söylemiştim. 
Sophokles ve 
Aiskhylos gibi iki büyük tragedya yazarlarının eserlerine direkt olarak konu olmayan İphigenia karakterinin Euripides’deki yeri ise büyüktür. Şair, iki farklı eserin ana karakteri olarak direkt onu kullanır. Hem Troya Savaşı’nın hemen öncesinde hem de savaş bittikten sonraki bir dönemde İphigenia’nın hayatına konuk oluruz.
İphigenia Aulis’te adlı oyununda onun tanrıça Artemis’e kurban edilmesi gerektiğini ve aldığı kararla büyük bir yürekle ölüme yürüdüğünü okuruz. Annesi Klytaimnestra, babası Agamemnon ve Yunanistan’ın en büyük savaşçısı konumundaki Akhilleus da bu oyunda bizlere eşlik ediyordu. Troya’ya hareket etmek üzere Aulis Limanı’na demirleyen Akha ordularının karargahında geçen oyun, İphigenia’nın Artemis tarafından yanına alınmasıyla son buluyordu.
5. İphigenia Tauris’tenin Yazılması ve Sahnelenmesi:
Euripides, 
İphigenia Tauris’te’yi daha önce sahnelemesine rağmen, İphigenia Aulis’te kronolojik olarak daha önceki bir zaman dilimini anlatır. Tauris’te, ilk olarak M.Ö. 414-413 yıllarında sahnelenmiştir ve İphigenia karakterinin daha olgun olduğu bir dönemde geçer. Ana tema olarak ise kardeş sevgisi ve dostluk kavramları ağır basar.
6. İphigenia’nın Tapınaktaki Görevi:
İphigenia Tauris’te oyununda ise Karadeniz kıyısında bulunan Tauris’teki (günümüzde Kırım) Artemis Tapınağı’na konuk oluyoruz. İphigenia ölmemiştir belki ama hem ailesinden, hem vatanından hem de normal yaşantısından çok uzak bir yaşam sürmektedir. Tanrıçanın rahibeleri arasındadır ve geçmişine büyük bir özlem duyarak yaşamaktadır. Tapınakta üstlendiği görev ise kurban olarak sunulacak olan kişileri bu dini ritüele hazırlamaktır. Önceki hayatı ekseninde yeni hayatını gözden geçirir sık sık ve içindeki sıkıntıları dindirmeye gayret eder.
7. Orestes Kimdir?
“İnsanoğlunun talihinin dönmesi,
mutlu günlerin ardından
acılar tatması çok ağır gelir.” (sayfa 44)
Euripides’in 
Orestes adlı tragedyasında da ana karakter olarak karşımıza çıkan Orestes, İphigenia’nın biricik kardeşidir. Aulis Limanı’nda minik Orestes’i son kez öper ve ayrılır. O günden beri onu yeniden görme isteği her geçen gün şiddetlenir, özlem ağır basar. Orestes ise büyümüştür artık ve hatta ciddi kararları gözünü kırpmadan alacak kadar gözü kara bir kişiliğe bürünmüştür. Annesini öldürmesi bunlardan biridir. Bu karar, onu mitolojinin en aykırı kişilerinden biri yapar. Son derece vahim bir tablodur bu ve elbette tanrılar katında sonuçları da olacaktır.
8. Agamemnon’un Ölümü, Kassandra ve Elektra’nın Hikâyedeki Yeri:
"...sürekli dertlerle boğuşan
onlara kolay dayanır." (sayfa 44)
Troya Savaşı’nın sonlanmasının ardından Troyalı kadınlar birer birer Yunan askerlerine esir olarak verilirken Agamemnon’un payına ise Kassandra düşer. Onunla birlikte memleketine doğru yolculuğa çıkar. Kassandra, Troya’nın bahtsız kâhinidir ve onun hayatı da oldukça trajiktir. Modern Alman edebiyatının önemli yazarlarından 
Christa Wolf’un 
Kassandra adlı romanı konuya dair son derece iyi bir kurgusal metindir. İncelemesi için bakınız: #167510209 . Aiskhylos'un 
Agamemnon adlı oyunu da onun hayatının önemli noktalarına değinir ve tüm bu konular bağlamında okunması elzem olan tragedyalardan biridir.
Geleceği görmesine rağmen onu engelleyecek güce hiçbir zaman sahip olamayan Kassandra kendi ölümünü de görmüştür elbette. Yunanistan’a vardıklarında Agamemnon’un eşi Klytaimnestra tarafından öldürülürler. Bu cinayette Klytaimnestra’ya yardım eden kişi ise Agamemnon’un yokluğunda onun yatağını paylaşan Aigisthos’tur. Bu durum Orestes’i öfkelendirir. Babasının öldürülmesini hazmedemeyen Orestes, ablası Elektra ile birlik olarak annelerini öldürür. Bu konu hem Euripides’in kaleme aldığı 
Elektra tragedyasında hem de Sophokles'in 
Elektra'sında işlenir. Sophokles’in eserinin incelemesi için bakınız: #153531923
10. İphigenia Tauris’te Oyunun İçeriği ve Orestes’e Verilen Görev:
“Kime karşı bu hazırladığın saldırı Kral Thoas?
İyisi mi Athena’nın söyleyeceklerini dinle.
Askerlerini topla ve bu sürek avından vazgeç.
Orestes ülkene Apollon’un kehaneti üzerine geldi.” –Athena (sayfa 58)
Tüm bu olayların gelip dayandığı nokta ise Tauris’tir. Ablası İphigenia’nın orada olduğundan habersiz bir şekilde en yakın dostu Pylades’le gelir kente Orestes. Annesini öldürmesinin ardından Yunan Mitolojisi’nde öç almayı simgeleyen tanrıça Erinysler peşine takılır onun. Bu sebeple sürekli diken üstünde bir yaşam sürer ve hal ve hareketlerinde değişimler meydana gelir. Bu cinayetten arınması tek şekilde mümkündür: Delphoi’deki Apollon kâhinin sözleri doğrultusunda, bir nevi Tanrı Apollon’un görevlendirmesiyle Tauris’teki Artemis Tapınağı’na gitmeli ve tanrıçanın heykelini Atina’ya getirmelidir. Nihai hedef için yola çıkan ikiliyi Tauris’te büyük bir sürpriz beklemektedir.
Tauris’in Kralı Thoas’ın da hikâyedeki rolü kritiktir. Kente gelen iki yabancı Tanrıça Artemis’e kurban edilmek üzere tapınaktaki rahibeye (İphigenia) bırakılır fakat İphigeni ile Orestes’in kısa bir süre içinde birbirlerine tanımalarına yol açacak olan diyaloglarının ardından işler Thoas’un umduğu gibi gitmez. Kardeşinin görevi için ona yardımda bulunan İphigenia, kral ve adamlarını atlatarak tanrıça heykelini kaçırma konusunda desteğini esirgemez. Birlikte Yunanistan’a doğru yola çıkarlar. Öfkelenen Thoas onları yakalamak için adamlarını görevlendirirken Euripides oyunlarında bir klasik haline gelen deus ex maxhina sahnesi yaşanır. Artemis, gökten inerek Kral Thoas’a seslenir. Ona sakin olmasını, Orestes’in Apollon’un kehanetiyle buraya geldiğini ve ablasının da evine geri dönme zamanının geldiğini belirtir. Herhangi bir şekilde müdahale etmemesini ve tanrıçanın kararına saygı duyması gerektiğini söyler.
11. Euripides’in Oyunda Değindiği Noktalar:
" Bilge olduklarına inandığımız tanrılar da
hayalimizde uçuşan rüzgârlar kadar yalancıdır." (sayfa 22)
Tragedyanın sahnelendiği tarih Poleponnesos Savaşı’nın en dramatik olarak adlandırıldığı yıllara denk gelir. Bu dönemde Atina’da kutsal gelenekler, kurumlar ve ahlâki değerleri gibi birçok unsur halk tarafından sorgulanıyordu. 391. dizede İphigenia’nın ağzından duyduğumuz “Hiçbir tanrının kötü olduğuna inanmıyorum” cümlesiyle kutsal geleneklere eleştirel yaklaşımını sürdürür Euripides. Oyunun bir başka önemli noktası ise elbette dostluk ve aile kavramlarına getirdiği önemdir. Orestes ve Elektra’nın annelerini öldürmesi Atreusoğulları’nın lanetli soyuyla açıklansa da, geride kalan aile üyelerinin birbirlerine bağlılıkları Orestes ve İphigenia üzerinden anlatılır. Orestes ve Pylades’in arasındaki sıkı dostluğun uzun yıllara dayanması ve her geçen gün daha da sağlamlaşması ise Orestes’in ablasını dostu Pylades’le evlendireceği bilgisiyle iyice pekiştirilir.
Buna ek olarak İphigenia’nın eski halinden daha farklı bir noktada olduğunu görürüz ve bu da karakter gelişimine iyi bir örnektir. 
Azra Erhat'ın 
Mitoloji Sözlüğü’nde “İphigenia, kız kardeşi Elektra’nın tam karşıtı sessiz, yumuşak, saf ve sevimli bir genç kız tipidir” cümlesiyle tanımladığı İphigenia’nın kurnaz ve gerektiğinde soğukkanlılıkla hareket ederek yalan söyleyebilecek bir potansiyelde olduğunu gösterir. Kral Thoas’ı zekâsıyla alt ederek yolculuğa çıkmayı başarırlar.
12. Euripides'in Kadınlara Bakış Açısı:
Eserlerinde kadını hor gördüğü gerekçesiyle sıklıkla eleştirilere maruz kalan antikçağ yazarlarından biridir Euripides. Kimi eleştirmenler bu durumu şairin iki yanlış evlilik yapmasıyla açıklamaya çalışırlar. "Kurnazlıkta kadınlardan iyisi yoktur" ve "Bir ailede kadının yokluğu erkeğin yokluğu kadar önemli değildir" gibi cümlelerle bu oyununda da kadınları erkeklerden daha aşağı bir konumda göstermiştir. Fakat bu cümleleri söylettiği karakterin erkek değil kadın olması da bir başka ilginç noktadır.
Antik Yunan'ın günlük yaşantısının çoğu kısmında kadınlar gerçekten de erkeklerden sonra geliyordu. Böyle bir kültürde büyüyen Euripides'in de bu tutumunu devam ettirdiğini söylemek mümkün. Üstüne başarısız evlilikler yapmış olması da eklenince, kendi iç dünyasında kadınları konumladığı noktanın kimi zaman eserlerine de yansıdığı görülüyor.
13. Edebiyat ve Resim Tarihinde İphigenia:
İphigenia Aulis’te incelememde de kısaca bahsettiğim üzere, mitolojinin en ilgi duyulan karakterlerinden biri olan İphigenia birçok kez edebiyat dünyasına konuk olmuştur. Yunan edebiyatının ardından Latin edebiyatında da karşımıza çıkar. Büyük Romalı şairler Quintus Ennius ve Gnaeus Naevius’un İphigenia’yı konu alan oyunları mevcuttur. Modern edebiyatta ise ilk anmamız gereken isim elbette 
Johann Wolfgang Von Goethe’dir. Goethe’nin 
Iphigenia Tauris'te isimli oyunu Euripides’in bu oyunundaki konuyu ele alsa da, Alman yazarın kendine has üslubuyla karaktere, mitolojik dünyaya ve hikâyeye katkıları görmezden gelinemez. 
Jean Racine, 
Friedrich Schiller, 
Gerhart Hauptmann da yine İphigenia odaklı edebiyat eserleri bulunur.
Buna ek olarak resim sanatında da sıkça karşımıza çıkan bir karakterdir. Avrupa ve Amerika başta olmak üzere dünyanın dört bir yanındaki resim galerilerinde İphigenia tabloları duvarları süsler. İphigenia’nın kurban edilme sahnesi üzerine çizim yapan ressamlar arasında Giovanni Battista Tiepolo, Arnold Böcklin ve Anselm Feuerbach da vardır. Onlarca ressamı derinden etkileyen bu hayat öyküsü sanat dünyasının önemli ikonlarından biri haline gelmiştir.
14. Son Söz:
Eser, 
Ari Çokona çevirisiyle İş Bankası Kültür Yayınları’nın Hasan Âli Yücek Klasikler Dizisi kapsamında yayımlanıyor. Çokona’nın kitabın başındaki sunuş yazısı da oyuna ve yazara dair önemli bilgiler içeriyor.
İphigenia Tauriste’nin konusu bir anlamda 
İlyada ve 
Argonautika (incelemesi için bakınız #166300089) destanlarıyla paralellik gösteriyor. Helena’yı Yunanistan’a geri getirilmek üzere yolculuğa çıkan Akha ordusu ve Altın Post’un Yunanistan’a geri getirmek için yola çıkan Argo gemisi mürettebatı temelde kişi veya objenin ait olduğu topraklara dönmesi teması üzerine kuruludur. Bu tema daha küçük bir boyutta olsa da Euripides’in oyununda da tekrarlanıyor. 
Aristoteles'in 
Poetika'sında 8 kereyle adı en fazla geçen oyun olma özelliğine de sahip olan İphigenia Tauris’te, sahnelendiği dönemde Atina halkı tarafından da beğeniyle karşılanmıştı.
Öncelikle İphigenia Aulis’te’yi okumak şartıyla İphigenia Tauris’te’yi de her tiyatrosever mutlaka okumalıdır.
Keyifli okumalar dilerim.
" ...insan bir felaketle karşılaştı mı, kendinden
daha mutsuz olanlara hiç acımazmış." (sayfa 13)
Kaynakça:
Erhat, Azra. Mitoloji Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1972 (Mitoloji Sözlüğü)
Latacz, Jachim. Antik Yunan Tragedyaları. Çev. Yılmaz Onay. İstanbul: Mitos Boyut Yayınları, 2016 (
Antik Yunan Tragedyaları)
··
3.425 görüntüleme
Yorum yapabilmeniz için giriş yapmanız gerekmektedir.