Atina'nın Yaklaşık 300 Yıllık Siyasi Tarihi: Atinalıların Devleti
Not: Aşağıdaki incelemede, yaşamış en bilgili insanlardan biri olan Aristoteles’in eseri ekseninde Antik Yunan zamanlarına bir yolculuk gerçekleştireceğiz. Bu kez edebiyat, mitoloji ve felsefe ağırlıklı değil, politika ağırlıklı olacak. Ve sadece kitaba dair değil, filozofun hayatına, felsefesine ve eserlerine de uzanan bir inceleme olacak aynı zamanda. Başlıklara ayırma sebebim, ilginizi daha fazla çeken başlıklara yönelmeniz içindir. Elbette bir bütün olarak okumak isteyenler de olacaktır. Şimdiden vakit ayıracak olan herkese teşekkür ederim.
“İnsanlar doğal olarak bilmek isterler.” - Aristoteles
1. Aristoteles Kimdir?
Platon (Eflatun)’un en parlak öğrencilerinden biri olarak bilinen 
Aristoteles, ilkçağ felsefecileri arasında en büyük isimlerden biridir şüphesiz. M.Ö. 384'de Makedonya'nın Stageria'da kentinde doğdu. Aristokrat bir ailede büyüyen ve sayısız alanda ders gören Aristoteles, küçük yaşlarda annesi ve babasını kaybetti. 17 yaşında girdiği Platon'un okulunda 20 yıl aralıksız eğitim gördü ve burada öğrendikleri daha sonra kendi okullarını kurmasını sağladı. Aristoteles, bir tiran olan Hermias ve dünya tarihine yön veren devlet liderlerinden Büyük İskender’in de öğretmenidir aynı zamanda.
Antik Yunan'da özgür bir düşünce ortamı bulunduğu için birçok felsefe akımı doğmuş ve gelişmiştir fakat buna rağmen zaman zaman felsefe tarihine geçecek ikonik olaylar da yaşanmıştır. Bunlardan en önemlisi şüphesiz 
Sokrates'in dinsizlikle suçlanarak idama mahkum edilmesidir. Hocası Sokrates'i ölümsüzleştiren Platon (Eflatun), eserlerinde onun diyalogları üzerinde durmuş ve 
Sokrates'in Savunması adlı eseriyle de antik bir başyapıta imza atmıştır. Aynı şeyi yine Sokrates'in öğrencilerinden olan ve 
Anabasis'in yazarı olarak tanıdığımız filozof 
Ksenophon da yapmıştır. O da bazı eserlerinde hocasını konuşturmuş ve yine o da Sokrates'in Savunması adlı bir eser kaleme almıştır.
Bu ek bilgilerin ardından Aristoteles'in de benzer bir durumla karşı karşıya kaldığını söylemek mümkün. Atinalı olmamasına rağmen ömrünün birçoğunu Atina'da geçiren Aristoteles, M.Ö. 323'te Makedon karşıtlarının iktidara gelmesinin ardından hedef haline getirilmiş ve yazdıkları üzerinden dinsizlikle suçlanmıştır. Bunun üzerine Aristoteles'in felsefe tarihine geçen şöyle bir cümle söylediği rivayet edilir:
"Atinalıların felsefeye karşı ikinci bir suç işlemelerini engelleyeceğim."
Sokrates'e atıfta bulunan Aristo, şehirden ayrılmasının gerekçesi olarak bağnaz insanlar tarafından öldürülmek istemediğini açıkça belirtmiştir. Fakat kalbi kırıktır yine de. Atina'dan, onu Aristoteles yapan şehirden uzaklaşmak zorunda kalmak onu bir hayli üzer. Aynı yıl hem Büyük İskender hem de Aristoteles ölür.
2. Kurduğu Okullar ve Felsefesi Üzerine:
“Halk yığınları aldatıldıkları zaman kendilerini kötü şeyler yapmaya özendirenlere karşı kin besler.”
Khalkedonlu (günümüzde Kadıköy) Ksenokrates ile birlikte Assos'ta (günümüzde Çanakkale sınırları içinde) ilk okulunu açan filozof burada tam 3 yıl öğrencilerine eğitim verdi. Ardından Mytilene'ye döndü ve 
Theophrastos'la birlikte orada da bir felsefe okulu kurdu. Burada biyolojiye de merak sardı ve hocası Platon (Eflatun)'un aksine ruh ve beden kavramlarını farklı açılardan ele aldı. Ruhun bedenin biçimi olduğunu, bedenin ise ruhun maddesi olduğunu, ikisinin farklı şeyler olmadığını, birlikte bireyi oluşturdukları fikrini ortaya attı ve bunu destekleyici çalışmalarda bulundu.
Atinalı olmaması ve Atina ile Makedonya'nın siyasi olarak aralarının açılması sebebiyle Yunanistan topraklarından ayrılmak zorunda kalan Aristoteles, 12 yıl sonra Atina'ya döner ve tıpkı Platon’un Akademia’yı kurması gibi, Aristoteles de “Lykeion” ismini verdiği bir başka okul kurar. Zengin bir kütüphanesi olan okulda öğrencilerine dersler verir. Düşünceleri ve eserleriyle Müslüman ve Hristiyan dünyasını en çok etkileyen filozoflardan biri olur. Ek olarak, hocası Platon’un aksine akılcılığı değil, deneyciliği savunur ve bilimsel düşünceyi başlatır.
Dil, felsefe, fizik, biyoloji, siyaset felsefesi, kimya, etik, retorik, bilim felsefesi, şiir sanatı, mantık, zooloji, psikoloji, botanik gibi birçok farklı alanda eserler kaleme alan Aristoteles, adı geçen bütün dalların kurucu metinlerine imza atan ve ününü binlerce yıl öteye taşıyan büyük bir kişiliktir.
3. Eserleri Hakkında Kısaca:
“Dolayısıyla hoş şeyler şimdi algılanan, geçmişten anımsanan ya da gelecekte umut edilecek şeyler olmalıdır, çünkü şimdiyi duyar, geçmişi anımsar ve geleceği umut ederiz.” (
Retorik adlı kitabından)
Bilgileriyle çağlar öncesinden gelerek günümüz dünyasını aydınlatmaya devam eden Aristoteles aynı zamanda eserleri en çok korunmuş olan antik filozoflardan biridir. M.S. 3. yüzyılda 
Diogenes Laertios, “
Ünlü Filozofların Yaşamları ve Öğretileri” isimli kitabında Aristoteles’in eserlerinin tümünün 440 bin satırdan oluştuğunu söylemiştir. Totalde kaç kitap olduğunu net olarak bilemesek de, günümüze kadar gelen kitaplarının sayısının 47 olduğunu biliyoruz. Fakat antik çağlardaki “kitap” kavramının, bir kitabın içinde yer alan “bölüm” olarak da kullanıldığını belirtmekte yarar var. Bu sebeple tamamı basıldığında elbette bu rakam 47’nin de altına düşmektedir.
Aristoteles’in birçok farklı alanda yazdığını söylemiştim yukarıda. Şiir sanatı üzerine düşüncelerini merak edenlerin
Poetika’yı okuması gerekir. Oğlu Nikhomakhos için yazdığı ve onun adını verdiği “
Nikomakhos'a Etik” de yine adından anlaşıldığı üzere etik kavramı üzerine bir yapıttır.Retorik isimli kitabında ise güzel konuşma üzerinde durur Aristo ve bunun bir sanat olduğunu ifade eder. Antik Yunan’da eğitimin ana temellerinden birinin güzel konuşma olduğunu bildiğimiz için, döneminde okullarda okutulan bir kaynak olduğunu tahmin etmek zor olmaz elbette.
Metafizik, Aristoteles’in en zor okunan yapıtlarından biridir. Yaklaşık 2300 yıl önce kaleme alınan bu eserin günümüz fizikçileri tarafından hâlâ büyük bir dikkatle okunuyor olması hem eseri hem de Aristoteles’i ölümsüzleştiren noktalardan biridir.
Ruh Üzerine isimli kitabında ruh ve beden kavramlarını detaylıca çözümlemiş, 
Ekonomi’de ekonomi kavramı üzerine düşüncelerini dile getirmiştir. Ksenophon'un 
İktisat Üzerine adlı eseriyle (incelemesi için bakınız: #146255185) birlikte antik çağda bu konu üzerine yazılmış en etkili eserlerden birine imza attığını söylemek mümkündür.
Politika’da ise siyaset felsefesi üzerine düşüncelerini açıklayan filozofun adını anmadığım daha birçok kitabı mevcuttur. Politika’nın içinde sayılabilecek eserlerinden biri de 
Atinalıların Devleti'dir.
4. Siyaset Felsefesine Giriş ve Aristoteles:
“Arkhon göreve gelir gelmez, bir tellal vasıtasıyla, makamına geçmeden önce kim nelere sahipse makamından ayrıldığında da onlara sahip olmaya devam edeceğini duyurur.”
Siyaset Felsefesi, tıpkı diğer felsefe türleri gibi Antik Yunan’da doğmuş ve gelişmiştir.Platon (Eflatun)'un 
Devlet'i ve Aristoteles'in Politika'sı ile başlayan süreç binlerce yıla yayılmıştır. Günümüzde de siyaset ve felsefe üzerine bilimsel çalışmalar yürütülmektedir. Fakat mavcut dünya devletlerinin çıkarcılığı her şeyden üstte tutması sebebiyle hiçbir şekilde uygulanamayan bir düşler topluluğu haline geldiğini ve özünde bir ütopyayı temsil ettiğini de söylemek mümkündür. Nitekim "Devlet" de "Politika" da ilk ütopik eserler arasında gösterilir.
Thomas Hobbes’un "
Leviathan"ı, 
Jean-Jacques Rousseau'nun "
Toplum Sözleşmesi" adlı kitabı, 
Karl Marx ve 
Friedrich Engels'in birlikte yazdıkları "
Komünist Manifesto" isimli eseri siyaset felsefesi üzerine modern dünyamız için verilebilecek örneklerden yalnızca bazılarıdır. Fakat hiçbir düşünürün ve filozofun eserinin Aristoteles’in binlerce yıl önce yapmaya çalıştığı projeden daha kapsamlı olmadığı biliniyor. Aristoteles, Diogenes Laertios ’un aktardığı bilgiye göre tam 158 devlet yönetimini tek tek ele almış ve uzun uzun yazmıştır. Bunlardan en kapsamlısı ve ilki olan Atinalıların Devleti’dir, geri kalanı ise ne yazık ki kayıptır.
5. Atinalıların Devleti’nin Bulunma Macerası:
"...az sayıdaki yetkili, para ve bağışlarla kalabalıklardan daha kolay yozlaşarak satın alınabilirler." (sayfa 47)
Aristoteles’in 1891 yılına dek kayıp olan yapıtı 
Atinalıların Devleti, o yıl bir tesadüf sonucu ortaya çıkarıldı. Bulunma macerası ise 
Bakkhylides'in "
Bütün Şiirleri ve Fragmanları" kitabının bulunmasına (incelemesi için bakınız: #152790149) bir hayli benziyor. İngiltere’de bulunan ve dünyanın en ünlü müzelerinden biri olan British Museum’da 1891’in şubat ayında bir keşif yapılır. Müzeye ne zaman ve kim tarafından getirildiği bilinmeyen bir papirüs parçasında Aristoteles’in en temel yapıtlarından biri olan Atinalıların Devleti yazılıdır. Daha sonra ise bu papirüsün Mısır'dan getirildiğine dair söylentiler dolaşır.
4 farklı el yazmasıyla yazılan bu papirüs parçasının M.S. 78-79 yıllarına ait olduğu ortaya çıkarılır çünkü arka tarafından o yıllara ait bir çiftlik hakkında bilgiler mevcuttur. Aynı yıl, Frederic G. Kenyon tarafından okunan ve editörlüğü yapılan eser, nihayet okuyucuyla buluşacak bir hale gelir. Kitapta bulunan kimi eksiklikler ise günümüze kadar yazılmış olan başka eserlerde bu eserden kullanılan alıntıların taranması sonucu giderilir ve "Atinalıların Devleti" kusursuza yakın bir şekilde ortaya çıkar. Yalnızca ilk sayfada yer alan kayıp kısım ise dipnot ile tamamlanır.
Aslında kitabın Roma ve Bizans dönemlerinde mevcut olduğu da bilinen bir gerçektir. Romalı devlet adamı ve filozof 
Marcus Tullius Cicero’nun kütüphanesinde bulunan Atinalıların Devleti hakkında Cicero çalışmalar yapmış ve eserin büyüklüğü karşısında şaşkınlığını da dile getirmiştir. Antik Romalı yazar ve tarihçi 
Plutarkhos da Cicero’nun kütüphanesinden bu eseri ödünç alarak 
Solon, Theseus, 
Perikles ve Nikias gibi Atinalı devlet adamları hakkında biyografiler hazırlarken yararlanmıştır. Eserin Bizans döneminde de yer aldığı ve okunduğu biliniyor olsa da, onlardan hiçbir kopya günümüze ulaşamamıştır. Neyse ki 1891’de düşünce dünyası bu kıymetli esere yeniden kavuşabildi.
6. Atinalıların Devleti Ne Anlatır?
“Arkhonlar kayanın üzerine çıkarak, görevlerini adilce ve yasalara uygun olarak yapacaklarına, kendilerine mevkileri yüzünden verilecek armağanları kabul etmeyeceklerine ve herhangi bir armağan kabul ederlerse altın bir heykel yaptıracaklarına dair yemin ederler." (sayfa 63)
Siyeset felsefesinin ana unsurları arasında bir devletin nasıl olması gerektiği, devleti kimlerin yönetmesi gerektiği, devleti yönetenlerin egemenliği ve devlet ile bireyin ve toplumun arasındaki ilişkinin nasıl olması gerektiği gibi konular yer alır. Aristoteles’in siyaset felsefesi de bu ölçüttedir ve Politika’da detaylarıyla okunabilir. "Atinalıların Devleti"nde ise var olan ve geçmişte kalmış olan rejimlere yönelik bir çalışma yürütür Aristo ve detaylarıyla Atina’nın siyasi tarihini ortaya çıkarır.
Aristo, M.Ö. 594 yılından başlayarak, kitabını yazmaya başladığı yıl olarak bilinen M.Ö. 328’e kadarki Atina şehir devletinin yönetim biçimlerini ve yöneticilerini ele alıyor. Girilen savaşları, yöneticilerin icraatlarını ve halkın hangi koşullarda yaşadığını tek tek aktararak büyük bir işe imza atıyor. Aynı zamanda tarihi bir belge olarak da okunabilecek olan Atinalıların Devleti, bizleri binlerce yıl önceki devlet şekillerini görmemiz için uzun bir yolculuğa çıkarıyor.
Dikkat çeken unsurlardan birisi şüphesiz Atina’nın yönetiminin sürekli olarak el değiştirdiği ve bir istikrar sağlanamadığı. Siyaset felsefesiyle ilgilenenlerin de bildiği üzere, istikrarsız bir devletin gelişmesi daha yavaş olur ve anlatılan tarihlerde Atina’nın bu durumu sıkça yaşadığını görüyoruz. Oligarşi, demokrasi, aristokrasi, monarrşi, ditatörlük gibi çok farklı yönetim şekillerinin art arda gelip gidiyor olması, Atina’nın çevresinde egemen güç olmasını engellemiş ve devlet kendisini sık sık savaşların ortasında bulmuştur. Modern dünyadan da tecrübe ettiğimiz üzere yine bu durumun en kalıcı etki bıraktığı nokta ise tartışmasız bir şekilde halktır. Adeta oyuncağa dönen Atina halkının olan bitenleri izlediği ve ayak uydurmaya çalıştığını gözlemliyoruz.
Oligarşiye geçiş, tiranlık dönemleri, yeniden demokratik bir yönetim anlayışının gelmesi ve ardından yine tiranlık ve oligarşik yönetimlerin üst üste Atina’ya egemen olduğunu görüyoruz. Solon haricinde Aristoteles’in en çok üzerinde durduğu dönemler arasında ise Drakon dönemi, Peisistratos ve oğullarının tiranlık dönemleri, Kleisthenes yönetimi ve tabii ki en çok bilinen Antik Yunan simalarından Perikles ve Ephialtes dönemleri.
Devlet adamlarının nasıl niteliklere sahip olmaları gerektiğine dair de birçok alıntı ve cümleyle karşılaştığımız kitapta, binlerce yıl önce rüşvetle nasıl mücadele edildiğine de tanıklık ediyoruz. "Arkhon" adı verilen yöneticilerin taşıması gereken özellikler ve yapmamaları gereken şeyler yasalarca belirlenir ve yapmaları halinde ise cezalarla karşılaşırlar.
Eserde anlatılanlar arasında vatandaşlık hakları, meclislerin oluşturulması ve üyelerin seçilmesi, insanların hukuk önünde nasıl yargılanmaları gerektiği, yargıçların tarafsızlığı gibi konular da bulunuyor. Atina’nın birçok açıdan günümüz devletlerinden daha iyi zamanlar geçirdiğini okuyarak şaşkınlığımızı gizleyemesek de, zaman zaman oldukça baskıcı rejimlerin yönetimde bulunduğunu da görüyoruz. Hemen her şekilde yönetildiğine tanıklık ettiğimiz Atina, günümüzde Yunanistan toprakları içinde bulunmaya ve başkentlik yapmaya devam ediyor. Dünya medeniyetinin en fazla bilim, felsefe, sanat üreten şehri olma unvanını da büyük bir gururla taşımaya devam ediyor elbette.
Arkhon, Bule, Apodektes, Logistes, Tiran gibi daha birçok terimle karşılaştığımız anlatıda Aristoteles kendinden önceki birçok tarihçi, şair ve yazardan da esinleniyor elbette. Bunlar arasında belki de en önemlisi "
Tarih" isimli kitabıyla bildiğimiz 
Herodotos’tur. Aynı zamanda bir şair olan Solon’un dizelerinden (bakınız: 
Şiirler Antik Yunan’ın diğer tarihçileri 
Thukydides ve Theopompos’un yazdıklarından da yararlanıyor.
7. Atatürk ve “Fatih” Kalibresinde Bir Devlet Adamı: Solon
“Bütün toprak bir azınlığın elindeydi ve toprağı işleyenler kirayı ödeyemediklerinde çocuklarıyla birlikte köle oluyordu. Halkın koruyucusu ilk devlet adamı Solon’un zamanına kadar, borçlular alacaklılara kendi bedenlerini rehin olarak göstermek zorundaydı.” (sayfa 2)
Toplamda 69 madde şeklinde yazdığı kitabını 18 farklı başlığa ayırıyor Aristoteles ve ilgili konu başlıklarıyla bahsi geçen dönemlere detaylıca eğiliyor. En çok üzerinde durduğu dönemlerden biri Solon’un dönemidir. Bir devlet adamı olmasının yanı sıra entelektüel bir kişiliktir Solon ve klasik devlet adamlarından bu şekilde ayrılmayı başarır. Yazdığı şiirlerin büyük bir kısmı da yine devlete ve halka dair pasajlardan oluşur. Solon, azınlığın iktidarına karşıdır. Peki ne anlama gelmektedir bu? Zengin kısmın azınlığı oluşturduğu Atina toplumunda geriye kalan kısmın ezilmesine göz yummaz ve zengin kesime şu sözlerle seslenir:
“Bütün nimetlere fazlasıyla doymuş olan sizler yüreğinizdeki taşkınlığı dizginleyerek kibrinize gem vurun.” (Solon)
Onlara kibirden uzak durmaları gerektiğini, zaten refah içinde yaşadıklarını ve fazlasını arzulamamalarını öğütler. Nispeten daha fakir kesimi aşağılamamalarını ve onların da halkı oluşturan bireyler olduklarını ifade eder. Solon bu yönüyle hümanist bir devlet adamı rolüne bürünür ve yayımladığı Solon Yasaları’yla birlikte de Atina devletinin en önemli dönem noktalarından birine imza atar.
Halkın refahı ve çıkarlarını her şeyin üzerinde tutar Solon. Yönetime gelir gelmez, tepkilere göğüs gererek bütün borçları siler ve tiran olmayı reddeder. Yönetimi kullanarak kendisine çıkar sağlamaz ve yalnızca bireyi ve toplumu ilgilendiren çalışmalar yapar. Solon Yasaları, yüzyıllarca yürürlükte kalır ve Atina önceki liderlere oranla daha iyi bir şekilde yönetilir. Fakat Solon’un Mısır’a gitmesi ve sonrasında gelişen olaylar onun iktidarda düşmesine sebep olur.
Özetle Solon’un devrinin çok ötesinde bir lider olduğunu ve Türk tarihinden 
Mustafa Kemal Atatürk ve Fatih Sultan Mehmet kalibresinde bir adam olduğunu söylemek mümkündür. Bir devletin başına gelebilecek en iyi şeylerden biridir iyi bir siyasi lidere sahip olmak. Tarihimizde ne yazık ki böyle yüksek donanımlı çok fazla isim yok. Atina’yla ortak yönümüz de burası. Solon’un dahi bir adam olması ve önünün kesilmesi pek tabii Atina’nın geleceğine de büyük etkisi olmuştur.
8. Son Söz:
Filozof ve yazar 
Bryan Magee’nin “Herhangi bir insanın onun kadar bilgili olduğu şüphelidir,” dediği Aristoteles’i sadece felsefeye gönül vermiş olanlar değil, okumayı seven her bireyin tanıması elzemdir. Birçok konuda eser yazmış olan Aristoteles’i okumaya ilginizi çeken herhangi bir eserinden başlayabilirsiniz.
Keyifli okumalar diliyor ve sözlerimi Solon’un dizeleriyle bitiriyorum:
“Ayrıcalıklarını ne azalttım ne de arttırdım,
Halka kendisine yetecek kadar pay verdim.
Güçlü olup zenginlik içinde yüzenlerin de
Hak ettiklerinden fazlasını almalarını engelledim.
Kalkanımı iki kesime karşı yüksek tutarak, hiç kimsenin
Diğerine haksız yere üstünlük sağlamasına izin vermedim.” (sayfa 13)
··
6,1bin görüntüleme
Nasıl yaani böylesi bir incele.. ah pardon makaleyi ücretsiz mi okuyacağız? Ah ne büyük şans! Bu kadar da iyi olamaz diyorum ancak her seferinde daha iyisi oluyor. Muhteşem.👏🏻💫
Çok teşekkür ediyorum bu güzel yorum için. :)
Mutlu oldum çünkü amaçladığım şey tam olarak bu: olabildiğince makale formatına yaklaşmak. Yazılarımın okunuyor olması da yeni yazacaklarım için beni motive eden unsurlardan biri. ^^
Zaman ayırdığın için de ayrıca teşekkürler 
NUR ☘️
1 sonraki yanıtı göster
Emeğinize sağlık, oldukça ayrıntılı ve özenli bir inceleme olmuş 👌🏻
Harika bir inceleme olmuş. Özellikle de Sokrates’i merak ediyorum. Sayenizde ön raflara koydum. Teşekkürler ve elinize sağlık 👏👌🏻
Sokrates öncesi de birçok filozof bulunsa da, Sokrates’le birlikte felsefe kimlik kazanır, bu sebeple önemi çok büyüktür.
Teşekkür ediyorum zaman ayırdığınız için. ^^
Bu yorum görüntülenemiyor
Yorum yapabilmeniz için giriş yapmanız gerekmektedir.