Swann'ların Tarafı Kayıp Zamanın İzinde - Birinci Kitap Marcel Proust

Kayıp Zamanın İzinde'nin birinci kitabı Swann'ların Tarafı.
Kitabı okumak ve anlamak oldukça zahmetli demekle başlamak istiyorum. Karşımızda tarihin en iyi ve aynı zamanda anlaşılması en zor kitaplarından biri var.
Anlatıcımızın gözlem gücü müthiş kuvvetli. Geçmişte gözlediklerini zihninde yoğurarak ortaya tasviri bol, uzun ama okuması oldukça keyifli cümleler çıkmış. İnsanların davranışlarını sadece dıştan gözlemekle kalmamış, kişinin o davranışı neden yaptığının da ruhsal analizini yapmış. Yapmacık tavırlar üzerine yapmış olduğu çözümlemeler insanda tanıdık duygular oluşturuyor.
Zihinde canlandırılan nesneler ve kişiler ile şimdiki zamanda bulunan nesneler ve kişiler arasındaki farklar didik didik edilmiş. Sezgilerin oluşturduğu gerçeklik nesnel gerçeklikten ne denli farklıdır?
Bazen bir koku veya bir tat aldığınızda, geçmişe gider ama daha önce yaşadığınız olayın ayrıntılarını tam hatırlayamadan, geçmişin yollarında iz sürersiniz. O koku veya tat zihninizi en bulanık hatıraların esiri eder. Eksik olan bir şey vardır. Bu eksiklik tamamlanamadığı için hatıralar netleşemez. Anlatıcımız içtiği bir kahve sonucu eksik kalan bu parçayı tamamlıyor ve geçmiş bütün detaylarıyla gün yüzüne çıkıyor.
Geçmişte yapılan yolculuk o denli kapsamlı ki yapılan tasvirler gerçek nesnenin zihninizde oluşturduğu duygulardan daha fazlasını duyumsamanızı sağlıyor. Bunun sebebi de sanırım, olayları sadece göründükleri şekilde anlatmak yerine devreye sezgileri de sokarak olayları olduklarından daha farklı bir boyutta değerlendirmek.
Geçmiş zaman anlatıcının zihninde yeniden şekil buluyor. Kitabı okurken kafanızda şu soru beliriyor: Acaba gerçekten bu olaylar yaşandı mı yoksa bazı detaylar anlatıcının - yaşanması istenen - zihninde mi var sadece?
Ruhsal betimlemeler de aynı şekilde müthiş kuvvetli; davranışın altında yatan ruh halini ve o davranışı yapmaya yönelten ana unsuru anlamamızı sağlıyor. Çoğu zaman yapılan tespitin şaşkınlığını yaşıyorsunuz.
Son olarak da konudan bahsetmek istiyorum. Anlatıcımızın geçmişte yaşadıkları esas konu. Bunun yanı sıra Swann adlı bir Fransız aristokratının Odette adlı bir kadına olan saplantılı aşkı yer alıyor. Son kısımda da anlatıcımızın yaşadığı küçük bir aşktan bahsedilmis. Konu aslında çok da etkileyici değil, etkileyici olan konunun anlatım şekli.
İnanın bu yazdıklarım tuttuğum notların bir kısmı sadece, elimden geldiğince de kısa tutmaya çalıştım.
Sabırlı ve klasik metinleri seven okuyucular için biçilmiş kaftan, seri olaylar peşinde koşan okuyucular içinse çin işkencesi olacak bir kitap. Kitap çok kapsamlı ve tartışılacak çok konu var ama önce kaldığım yerden devam etmek üzere ikinci kitaba başlamak istiyorum.

Yedi kitaplık Kayıp Zamanın İzinde'nin ilk kitabı Swann'ların Tarafı, oldukça zor bir eser. Çoğu eserin ağırlaşmasına ve zorlaşmasına yol açan "anlatımda yoğunluk" dediğimiz kavram bu kitapta genelgeçer olarak pek fazla yok. Anlatım yalın; yazarın ne dediği anlaşılıyor. Ne dediği anlaşılıyor ama nasıl anlaşılıyor? İşte burada Proust farkını ortaya koyuyor. İnsanın hayalleri karmakarışık bir yapıda olduğu için Proust da anlatımı uzun cümlelerle yapmış. Böyle bir türü ilk defa okuyacaklar için (ben gibi) başlarda oldukça zorlayan bir eser Swann'ların Tarafı. Sayfalar yavaş yavaş çevrildikçe (dikkat edin sayfalar aktıkça demiyorum) anlatıcının cümlelerine alışılmıyor değil elbette ama hayallerle ilgili tasvirler geldiğinde oldukça dikkatli okumak şart. Kitap üç bölüm içermesinin yanı sıra (kitaba o denli dalıyorsunuz ki üçüncü bir bölüm olduğunu ancak o bölüme gelince fark ediyorsunuz) basit olay dizilerini de içeriyor. İlk bölümde anlatıcımız çocukluğu ile ilgili anıları rastgele bir rastlantı dolayısıyla anlatmaya başlıyor. Bu da aslında hayatın değişmez ama bir o kadar da bilinmez bir kanunudur. Kimi zaman en alakasız şeylerden (üstünde düşünsek dahi alaka kuramayacağımız şeyler) bazı yolculuklara çıkarız hayatta. Bu yolculukları oldukça fazla yaşayan anlatıcı hayata dair de bir o kadar yerinde tespitlerde bulunuyor. Eşyaların görünen yüzlerini değil, onların bizde; bizim zihnimizde oluşturduğu anlamı gördüğümüzü, eşyaların da varlığının buna göre değerlendirilebileceğinden bahsediyor. Sokakta yürürken rastgele yanımızdan geçen biri bize bir şey anımsatmıyor ve bizim ona bir anlam yüklememizi gerektirmiyor ise o yanımızdan geçen kişi bizim için aslında yoktur. Çünkü zihnimizde yer etmez. Bu cümleyi okuduktan sonra bir düşünmenizi isterim: "Sokakta yürürken yanımızdan geçen, dikkat etmediğimiz biri"ni anımsamaya çalışın. Aklımızda bunu düşününce belirli bir tipleme oluşmaz, yüzü bulanık bir insan siması oluşur yalnızca. Bu, onların hayatımızda olmayışının bir kanıtıdır. Çünkü yalnızca bize bir anlamı düşündüren kişiler vardır anlatıcıya göre. Belki de, diyorum kendi kendime, kalabalıkların içinde yalnızlık çeken yazarlar da bu yüzden yalnızlık çekti, çevresindeki insanlar ona bir anlam ifade etmediği için. Tabii bu yolculuklar, gerçek dünya ile sınırlı kalmıyor; aksine bu yolculukların hayal aleminde daha canlı olduğunu anlatıcının deneyimlerinden anlıyoruz. Öyle ki, gerçekleşmemiş şeyleri gerçekleştikleri halinden daha iyi de görebilir insan. Kitapta da bahsedildiği gibi; tiyatroya hiç gitmemiş biri, tiyatroya yıllarca düzenli olarak giden birinden daha çok sevebilir ve anımsayabilir tiyatroyu. Tiyatroya hiç gitmemiş olmak, birinin tiyatroya sevgi duyamayacağı anlamına gelmez. Bu hayattaki genelgeçer doğrularla uyuşmasa bile kişi için öyle ise öyledir. Anlatıcının fikri bu yönde; hayattaki şeylerin farkına varmak için ille de onlarla fiziksel bir temasa (görmek, duymak...) gerek yoktur. "O kavramlardan aldığımız sezgi" bunun için yeterlidir. Bu yüzdendir ki sezgiciliğe göre bilim, yaşamın dinamik özüne ulaşamaz. Bu sezgicilik fikrine elbette yalnızca tiyatro sevgisinden rastlamıyoruz, daha birçok yerde de karşımıza çıkıyor. Anlatıcı "gerçek dünya" dediğimiz yere değişik anlamlar yüklememizin bizimle alakalı olduğunu da kendi deneyimlerinden ortaya koyuyor. Yine kitapta bahsedildiği gibi, örneğin bir ormandaki ağaçları, rengarenk çiçekleri sevdiğimiz insanı düşünürken daha bir güzel görürüz. Sanki ağaçlar ve çiçekler daha renkli gelir gözümüze. İşte bu da bazı nesneleri görmemizin yalnızca bakmakla ilgili olmadığının; aksine bakarkenki halimize ve duygularımıza bağlı olduğunun kanıtıdır. Bu şekilde düşündüğümüzde mekanların (ne denli kalabalık mekanlar olsa da) kişi için bireysel yanı da olabileceği açığa çıkıyor. Örneğin, tarihin herhangi bir bölgesinde insanlar Berlin Duvarı'nın olduğu yere bakıp hüzün duyup ağlarken, bir insanın oraya bakıp kahkahalarla gülmesi, o insanın oraya ve orada yaşananlara saygısızlık duyduğundan değil, o mekan hakkında bireysel; gülmesini getiren ve başka şeyleri çağrıştıran anıları ağır bastığı içindir. Anlam, yalnızca tek bir kişi içindir ve farklı olması yanlış olduğu anlamına gelmez. Bir nesnenin çıkardığımız anlamların en alakasız şeyler de olsa kişi için doğru olduğunu söylüyor Proust. İkinci bölümde anlatıcı, Swann adındaki bir aristokratın aşkını ve yaşadıklarını anlatıyor. Dolayısıyla aşk konusunda da kendi doğrularına ulaşıyor ve onları hikaye üzerinde giderken kendince değerlendiriyor. Aşk gibi yoğun kavramların bizi kimi zaman hayata aşırı fazla daldırdığından bu yüzden de kendimizin ne halde olduğunu unutuşumuzdan, kendimizi ister istemez hatırlatmaya çalışan zihnimizi "bilinçli bir unutma" ile baştan savdığımızdan ve yine ilk bölümde de bahsedildiği gibi hayatta kimi zaman farkına varamadığımız şeyleri hayallerimizde ve rüyalarımızda farkına vardığımızdan bahsediyor. Üçüncü bölüm ise diğerlerine nazaran oldukça kısa bir bölüm. Anlatıcı kendisinin yaşadığı bir aşktan söz ediyor. İlk ve ikinci bölümde bahsettiği kanılara paralel olarak; birine veya bir yere arzu duyduğumuzda arzumuz o denli büyüktür ki o kişiye veya o yere rastladığımızda hayallerimizdekinden daha kötü olduğunu şaşkınlıkla fark ederiz. Buna bakarak insanın kimi zaman hayallerinin gerçeklerden "daha doğru" olduğunu savunuyor Proust. Anlatımı yalın olmasına karşılık anlatımın dolambaçlı olması kitabı zorlaştıran bir diğer unsur. Tıpkı hayallerimiz gibi; belirli yalınlıklar ve basitliklerden çıkan bir karmaşa. Fakat entresan bir şekilde bu karmaşayı okurken zorlandığınızda daha fazla okumak, dolayısıyla daha fazla zorlanmak istiyorsunuz. Bu karmaşayı okuyacaklara şimdiden "iyi zorlanmalar" diliyorum. Ayrıca bu seriye başlamamı sağlayan https://1000kitap.com/hsaripolat/Duvar/ hocama da teşekkür ediyorum.

Proust'un otobiyografik de diyebileceğimiz nehir romanı. Zaman-mekan-algı ekseninde yazılmış. Odağını ise "içimizdeki geçmişi ortaya koymak." şeklinde belirtmiş. İğneden ipliğe detay içeriyor ve cümleye noktayı acaba hangi satırda, hangi sayfada koyacak diye iç geçirtiyor. Bıraktığı tat ise şiir kıvamında. Ondört yıllık emek ürünü, yedi ciltlik külliyat. Belirtmeden geçemeyeceğim çeviriye şapka çıkartılır. Teşekkürler Roza Hakmen.

Dünya yazın tarihinde,  Proust’un “Kayıp Zamanın İzinde” adlı serisi, Robert Musil’in “Niteliksiz Adam” adlı romanı ve James Joyce’un “Ulysses” isimli kült yapıtı üç büyük yazar ve üç büyük eser olarak gösterilir. Marcel Proust ‘un yedi ciltten oluşan “Kayıp Zamanın İzinde” serisinin ilk kitabı olan “Swann’ların Tarafı”, bence büyük bir şiirin ilk dörlüğü gibiydi. İsmini henüz öğrenemediğimiz anlatıcının, annesinin verdiği madlen kekin bir parçasını çayına batırıp yediği zaman aldığı tadın, halasının yıllar önce her sabah yumuşasın diye ıhlamura batırıp kendisine verdiği madlen diye bilinen “bir tarak midyesinin oluklu çenetleri arasında biçimlendirilmiş gibi görünen o kısa, tombul kekler” in ağzında oluşturduğu tadı anımsattığını ve o tadın 7 ciltten oluşan muhteşem bir yapıta dönüştüğünü anladığınızda kitap daha bir okunası hal alıyor.

İnanılmaz güzellikte ve özende yazılmış seriye zarifçe giriş yapmış Proust. Cümlelerin akışı, sanatsal eserlerin cümlelerde geçmesi beni mest etti. Yazarın dili ilk kitabı oluğundan galiba en çok bu kitapta zorluyor. Swann'ların Tarafı bilinçakışının en iyi örneklerinden biri.